________________
(અનુસંધાન ટાઇટલ પેઈજ ૨ થી શરૂ ) સુલતાને કાજીને બોલાવ્યા અને કહ્યું, “ક્યાંય પણ કશી ગેરરીતિ થતી દેખાય તો કડક પગલાં લે. કઈ પણ વેપારી કાંઈ પણ ખાટ' કરતાં પકડાય તો કશી જ શેહ-શરમ રાખ્યા વગર તેને આકરી સજા ફટકારો....”
કાજી તે સુલતાનનો આદેશ લઇને ઉપડ્યા. રાજ્યમાં ઠેર ઠેર ઢઢેરો પણ પીટાવ્યું કે ગેરરીતિ આચરનાર વેપારીને જાહેરમાં સખત સજા કરવામાં આવશે....
પણ વેપારીઓ અને કાજી વચ્ચે તો વર્ષોના સંબંધ હોય.... લેણ-દેણના “ વ્યવહારો ” હેઠળ વેપારીઓની લુચ્ચાઈ દબાઈ ગઈ. | સુલતાનને સતિષ ના થયો. તેને લાગ્યું કે કદાચ આ કાજી ફેટી ગયા હોવો જોઈએ. ઇન્સાફ કરનાર પોતે જ જયારે ગુમરાહ બને ત્યારે જગતની ભારે દુર્દશા થાય છે. છેવટે સુલતાને બીજા એક નાયબ કાજીની નિમણુક કરી.
નવા નાયબ કાજી નવયુવાન હતા. ઉત્સાહી, સત્યનિષ્ઠ અને બાહોશ પણ હતા. નવા નાયબ કાજીએ વેપારીઓને તાકીદ કરતો ઢઢરે પીટાવ્યો.
વેપારી આલમ ફફડી ઊઠી. કેટલાક તે ભયના માર્યા જ સીધા માગે આવી ગયા. નવા કાજી સિપાઈઓને લઈને બજારમાં નીકળી પડ્યા. એક એક દુકાનમાં જઇને જાત તપાસ કરવા લાગ્યા,
એક વેપારી નિરાંતે નિશ્ચિત મુદ્રામાં બેઠો હતો.
નવા કાજીએ એ વેપારીની દુકાનમાં પ્રવેશ કર્યો. વેપારી ક્ષણભર નવા કાજીને તાકી રહ્યો અને ધીમા સ્વરમાં પૂછ્યું : ‘મારી દુકાનમાં પણ તપાસ કરવી પડશે ? ” “ હારતો ! ” નવા કાજીએ બેફિકરાઈથી કહ્યું, પણ મે' તે કાજી સાહેબની સાથે “ વ્યવહાર ” સમજી લીધા છે ! ”
એમ ! નવા નાયબ કાજીએ કરડાકી દાખવી અને પછી તરત સિપાઈઓને કહ્યું, “ જાઓ, દુકાનના ખૂણેખૂણે ફે'દી વળે. કયાંય કશે ખાટો વ્યવહાર જણાય તે જાણ કરો.”
વેપારીને થયું કે નવા નાયબ કાજી માત્ર દેખાવ પૂરતો રોફ મારે છે. મારી દુકાન સામે તો એ શું કરવાના ? પણ ત્યાં તો દુકાનમાંથી કાજી સાહેબે ખોટા કાટલાં અને ભેળસેળવાળું અનાજ વગેરે પકડી પાડયું. સૈનિકો દ્વારા એ બધું કબજે કયુ. વેપારી મૂંઝાઈ ગયે.....
“સાહેબ, કાંઈક તો વિચરો !” “કાયદા આગળ સૌ સમાન છે”. પણુ તુ' તો... મારો સગો દીકરો છે...?
“ હા, પિતાજી ! તમે મને આશીર્વાદ આપે કે ન્યાયના પંથે ચાલતી વખતે મારા ચરણ ડગમગે નહિ, નીતિ આગળ કેઇપણ નાતે ગૌણ બની જાય છે... હું કોઈપણ ભોગે સત્યને જ વફાદાર રહું તેવા મને આશીર્વાદ આપો” “દીકરા...!” વેપારીનો રવર ઢીલા પડી ગયા.
| નાયબ કાજી એ ન્યાય પ્રમાણે થતું હતું એમ જ કયુ". પિતાજીને મોટી રકમનો દંડ કર્યો અને જાહેરમાં એક સે કેરડાની સજા ફટકારી ! | કેરડાનો માર ખાતાં ખાતાં વેપારી બેહોશ બનીને ઢળી પડ્યો. કાજીએ પોતાના બને હાથે તેમને ઊંચકીને ઘેર પહોંચાડ્યા. તેમનું હૈયું દુભાતુ’ હતું અને કહેતું હતું :
* પિતાજી ! ન્યાય અને નીતિમાં નિષ્ઠા ચૂકે તે નર નહિ, નરાધમ ગણાય. મારે તમને સજા કરવી પડી એનું જેટલું દુઃખ છે એટલું જ મને ગૌરવ પણ છે . કે મે' બાપ-દીકરાના
વ્યક્તિગત સં'બ'ધની પણ શેહશરમ રાખી નથી....!' આજે આવી નિષ્ઠાવાળા લોકો કેટલા ? | જે રાષ્ટ્ર નીતિ ચૂકે તેનું પતન નિશ્ચિત સમજવું'. નીતિ વગર તે વ્યક્તિ હોય કે પછી સમાજ હોય, તેના ઉદ્ધાર કેઇ અવતારી પુરુષ પણ નથી કરી શકતા ! [લેખક શ્રી લક્ષ્મીચંદભાઈ છ. સંઘવીના પુસ્તક “દૃષ્ટાંત રત્નાકર ”માંથી જનહિતાર્થે સાભાર......
