________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
જૈન સાહિત્યના અભ્યાસ
હવે, પશ્ચિમના દેશામાં જૈનદર્શન ઉપર લખાયેલા ગ્રંથા કેટલા છે અને કેટલા પ્રસિદ્ધ થયા છે. તેનુ લાંબુ વર્ણન અહિ' આપવુ' શક્ય નથી. માત્ર આ કાના થોડાક પ્રવાહા બનાવીને સતેષ પામવા પડશે. સમગ્ર જૈનદર્શનના સિદ્ધાંતે યુરોપની ત્રણે મુખ્ય સ'શેાધન કરતી ભાષાઓ જેવી કે અ'ગ્રેજી, ફ્રેંચ અને જમાઁનમાં ગ્રંથસ્થ થઇ ચૂકયા છે. ડૉ. વાન ગ્લાસેનાપનું પુસ્તક તે। મુખ્યત્વે મધ્યકાલીત સમયના સ ંસ્કૃત ગ્રંથા પર આધાર રાખે છે, ત્યારે ડા. શુધીંગનું પુસ્તક પહેલી જ વાર પ્રાચીન પ્રાકૃત આગમા પ્રમાણે લખાયેલુ છે. આ બન્ને પુસ્તકા જમનભાષામાં લખાઇ પ્રસિદ્ધ થઈ ચૂક્યાં છે. આમ બનવાથી હિ'દુસ્થાનના માણુસે, ખાસ કરીને જૈને તેના લાભ ઉઠાવી શકતા નથી તે શાકની વાત છે, કારણુ કે જમન ભાષાથી તેએ અજ્ઞાન છે. યુરપમાં પ્રાકૃત ભાષાના કોઇ મોટા શબ્દકોશ પણુ નથી પ્રસિદ્ધ થયો. જો કે પીશલે હેમચદ્રાચાય ની બહુમૂલ્ય' 'દેશીનામમાલા’ની આવૃત્ત બહાર પાડી છે. ધણુંખરૂ દરેક પ્રાકૃત ગ્રંથ જે યુરોપમાં બહાર પડે છે તેમાં શબ્દોના અથ અને પર્યાયા આપવામાં આવે છે. વળી સૌથી પ્રથમ પ્રાકૃત ભાષાનું સર્વાંગી વ્યાકરણુ તૈયાર કરનાર પણ પીશલ જ છે, કે જે વ્યાકરણ હજુ સુધી પશુ સર્વોત્કૃષ્ટ છે. ( ઇ. સ. ૧૯૦૯) આામ તા, ધણા ય જૈન ગ્રંથેનુ' સંપાદન થઈ ગયું છે, કેટલાક ગ્રંથા અંગ્રેજીમાં, કેટલાક ગ્રંથા જર્મન ભાષામાં અનુવાદિત થઇ ગયા છે. આ કાય જેક્રેાખી, લેન માન, શુશ્રીંગ, કરફેલ અને ખીજા અનેક વિદ્વાનેાએ કર્યું" છે. વળી ઉપરેક્ત વિદ્યાના માંહેના એકે તે Indian cosmography ( વિશ્વરચના વર્ષોંન શાસ્ત્ર)નું એક માત્ર પ્રમાણભૂત પુસ્તક લખ્યું છે અને તેના માટેા ભાગ જૈન દર્શનને સ્પર્શે છે અને શ્વેતાં બર તથા દિગમ્બર બન્નેના મનેના ઉલ્લેખ કરે છે.
જ્યારે અત્યાર સુધી આપણે જે ચર્ચા કરી તેમાં મુખ્યત્વે એમ દેખાયું છે કે ધણાખરા વિદ્વાનોએ જૈન આગમા ખાસ કરીને શ્વેતાંબર પર લક્ષ દોડાન્યુ છે ત્યારે કથા સાહિત્ય કે જે સ’કૃત, પ્રાકૃત,
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૯૩
અને અપભ્રંશ ભાષામાં લખાયેલુ છે તે પણ કેટલાક દસકાઓથી સશોધનનો વિષય બની ચૂકયું છે. ડા. જેાખીએ તેા પ્રાકૃત અને સસ્કૃતભાષાઓમાં લખાયેલી કેટલીએ લાંખી કથાઓનું સ’પાદન કરી નાંખ્યુ' છે. તદુપરાંત પાશ્ચમમાં અપભ્રંશભાષાના તલસ્પર્શી અભ્યાસના સ્થાપક પણ જેાખી જ છે. ખાસ કરીને અપભ્રંશભાષાના સશાધનક્ષેત્રમાં શ્વેતાંખર અને દિગંબર મતન્યાના તુલનાત્મક અભ્યાસ કરાયા છે. આ હકીકતના અનુસ’ધાનમાં, ડા. એસાફ સંપાદિત હરિવ ́શપુરાણના ઉલ્લેખ કરવા ખાસ જરૂરી છે, કારણ કે આમાં ટિપ્પણી સહિત મૂલ વસ્તુ છે એટલું જ નહિ પણ જેટલી મળી શકે તેટલી પ્રતા ઉપરથી જૈન હરિવંશની સર્વાંતામુખી સમીક્ષા કરવામાં આવી છે. શ્વેતાંબર અને દિગમ્બર બન્નેના કથા સાહિત્ય વચ્ચે ઘણા જ રસિક અને પરસ્પરસદશ સંબંધો છે એટલું જ નહિ પરંતુ બૌદ્ધ અને બ્રાહ્મણુ કથા સાહિત્ય સાથે પણ ણુ' જ સાદશ્ય જોવામાં આવે છે.
8
આ ઉપરથી ફ્રાઇએ એમ માની લેવાનું સાહસ ન કરવુ જોઇએ કે, ભારતીય પ્રાચ્યવિદ્યાસ શેાધનના જૈન વિભાગના 'શોધનનુ' કામ કેવળ પશ્ચિમે જ કયુ" છે. અહિં અમારા લેખના ઉદ્દેશ માત્ર એટલા જ છે કે મીન-ભારતીય વિદ્યાનાએ કેટલુ' સસંશોધન કર્યું" છે. હિંદુસ્થાનમાં તો પુષ્કળ સંસ્કૃતન અને પ્રાકૃતજ્ઞ વિદ્વાન પડિતાએ આ ક્ષેત્રમાં ધણુ જ સરસ કામ કરેલું' છે અને ખાસ કરીને જૈનસાહિત્યમાં; પરંતુ પ્રાચ્યવિદ્યાના ક્રાઇ પણ સ’શાધન ક્ષેત્રમાં નથી બન્યુ તેવુ' જૈન વિભાગમાં બની શકયું છે અને તે એ છે કે ભારતીય વિદ્વાન અને જૈન સધતા સાધુ વિદ્યાનેાએ કરેલા સંશોધન કાર્યોંમાં સીધી રીતે અથવા પરોક્ષ રીતે યુરોપીય વિદ્વાનેએ પણ સહુદય સાથ આપ્યા છે. અને આપણે એવી ઇચ્છા રાખીએ-જો કે આ પરસ્પર સાથે આવશ્યક છે કે ભવિષ્યમાં પણ પૂર્વ પશ્ચિમના વિદ્વાને સાથે મળીને સંશોધન કાર્ય આગળ ધપાવશે.
આ વાત હુ જ જરૂરી પણ છે, કારણ કે
For Private And Personal Use Only
