________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
પશ્ચિમના દેશામાં જૈન ધાર્મિક અને દાનિક સાહિત્યના અભ્યાસ.
પ્રોફેસર જયંતીલાલ ભાઈશંકર દવે. એમ. એ.
હિંદુસ્થાનમાં તે જૈનધમ છેલ્લા પચીસ સૈકાએથી એક સતત, અવિરત ધમ પ્રવાહરૂપે ચાલ્યા આન્યા છે ત્યારે પશ્ચિમમાં તેની ઓળખાણુ અને જૈન સાહિત્યના સશોધનાત્મક અભ્યાસ શરૂ થયાં ફક્ત ૧૫૦ વરસ જ થયાં છે! ઇ. સ. ૧૮૦૭ માં પહેલીજ વાર Asiatic Researches Vol. IX ના પાનામાં કાલીન મેન્ઝીએ “ Account of the Jains ” નામના લેખ લખી પ્રસિદ્ધ કર્યાં. ત્યાર પછીના દસકાઓમાં કાØક અને વિલ્સન જેવા સસ્કૃતઘ્ન પડિતાએ જૈનસાહિત્યનાં સંશાધન અને અભ્યાસ બહાર પાડવા માંડ્યાં પણ તેમની આ પ્રવૃત્તિના મૂળમાં આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે આ અભ્યાસ જૈનધમના આદિ ગ્રંથ ઉપર રચાયેલા નહાતા. પશ્ચિમમાં સૌથી પ્રથમ જૈન ગ્રંથ જો પ્રસિદ્ધ થયા હાય તો તે ઇ. સ. ૧૮૪૭ માં હેમચંદ્રાચાયના અભિધાનચિ'તામણિ ગ્રંથ પીટસ બગ આવૃત્તિવાળા
હતા. અને ઇ. સ. ૧૮૪૮ માં સ્ટીવન્સને લંડનમાં કલ્પસૂત્રનું અગ્રેજી ભાષાંતર પ્રસિદ્ધ કર્યું. કલ્પસૂત્ર પ્રાકૃતમાં લખાયેલ આગમ ગ્રંથ છે અને પશ્ચિમના વિદ્યાને પ્રસિદ્ધ કરેલ સૌથી પ્રથમ પ્રાકૃત ગ્રંથ છે.
આમ તે, ભારતીય સશોધનકાર્ય માં તેમજ જૈનદાશ નિક સશોધનકાર્યમાં અંગ્રેજ વિદ્યાતાએ જ પહેલ કરી છે. પરંતુ તુરત જ જન્મની અને બીજા સુરાપીયન દેશામાં જૈનધમ' અને તેનાથી છૂટું ન પાડી શકાય એવુ પ્રાકૃતસાહિત્ય, બન્નેના વૈજ્ઞાનિક ઢબે અભ્યાસ થવા લાગ્યા. બર્લિનના સ ંસ્કૃત-અધ્યાપક આલબર્ટ વેબરે એક બહુ જ મૂલ્યવાન અને પ્રથમતમ ભાષાશાસ્ત્રને લગતુ પુસ્તક લખ્યું. મૂળ જમનભાષામાં વેબરે લખેલુ, “ A Fragment of
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
the Bhagavati ' ( જમન આવૃત્તિ-૧૮૬૫) એ પુસ્તકમાં બરાબર વૈજ્ઞાનિક ઢબે શ્વેતાંબર ત્રણાલિકા પ્રમાણે ભગવતીસૂત્રના અને સાથેાસાથ પ્રાકૃતભાષાને અભ્યાસ જોવામાં આવે છે. વેબરે જે વૈજ્ઞા નિક ઢમે પ્રાકૃતનું સંશાધન કરેલુ છે, તેમાં તેના અનુગામીઓ માટે પણ ખૂબ સમય પર્યંત આધારરૂપ થઇ પડયુ છે. તેણે લખેલ “ On the Sacred Scriptures of the Jainas ' ( જમન આવૃત્તિ ૧૮૮૩–૮૫) અને ખીજું “ Catalogue of the Prakrit Manuscripts in the Royal Library in Berlin " ( જન આત્તિ, ૧૮૮૮–૯૨ )—આ બન્ને આગમના સૌથી પ્રથમ કરાયેલા સર્વાંગી અભ્યાસ જોવામાં આવે છે. 'દુસ્તાનમાં પશુ લગભગ આ જ સમયે શ્વેતાંબર સપ્રદાયના જૈનાગમાની પહેલી સ'પૂર્ણ આવૃત્તિ બહાર પડી. ( ઇ. સ. ૧૮૮૦ ).
પરંતુ વેબરનુ સ’શેાધનકાર્ય બ્યુહલરના પરિશ્રમને આભારી છે. જો બ્યુલરે પ્રતા એકઠી કરીને લિન માકલવાનું કાર્ય કયુ" ન હાત તે વેખર તેના સશોધનેાના હેવાલા તૈયાર પણ ન કરી શક્યા હાત. પશ્ચિમના દેશામાં તા ભારતીય સંશાધનના ક્ષેત્રમાં બ્યુહલરનુ સ્થાન આદિગુરુના જેવું છે, કારણ કે તેની પ્રવૃત્તિઓથી જ ખીજાએને માદન થયું છે. હજુ હમણાં જ
હુંમચંદ્રાચાર્ય તુ" જીવનચરિત્ર '' જમાઁન ભાષામાંથી 'ગ્રેજીમાં અનુવાદિત થયુ છે. આ અનુવાદ “ સીંધી જૈન સીરીઝ” માં પ્રસિદ્ધ થયા છે. આ ઉપરથી એક વાત પૂરવાર થાય છે કે વખત ગમે તેટલો વહી જાય પણ જૈન સાહિત્યનું વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિએ મૂલ્ય જરા પણું ઘટતું નથી, બલ્કે એટલું જ અથવા મહત્તર રહે છે જ,
આ અએમાં Studies ln Jainism in the Wes; By Dr. F. Hammના લેખના અનુવાદ,
( ૯૨ )૩
For Private And Personal Use Only
