________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
www.kobatirth.org
વૈશાલી-લોછવીઓની રાજધાની.
૧૩૯ વૈશાલી સંબંધી એક ખાસ નિબંધમાં છે. સ્મીથ, ઉપરની છેલ્લી વાતને ઈનકાર કરે છે. તેઓ કનિંગહામના અનુમાનને વળગી રહે છે. બસાઢ જ વૈશાલી હોવું જોઈએ એમ કહે છે.
ઈ. સ. ૧૯૦૩-૦૪ માં જે દાણકામ થયું હતું તેના આધારે ડૉ. બ્લેક સાહેબ બસાઢને જ વૈશાલી હોવાનું જણાવે છે. ખોદાણકામમાંથી ડૉ. બ્લેકને રાજા વિશાલકા ગઢ અને બીજી ઘૂંડી સામગ્રી મળી આવી હતી. માટીના ત્રણ જુદા જુદા પ્રકારના થર પણ એક એક ઐતિહાસિક સત્ય સંભલાવે છે. સૌથી ઉપર થર મુસલમાન યુગની વાત કહે છે. એનાથી પાંચ ફૂટ નીચે થર ગુપ્ત સમયની કથા ઉચ્ચારે છે અને ત્રીજો થર કયા પ્રાચીન યુગને હશે તે હજી નથી સમજાયું.
સર જોન માર્શલની યુક્તિઓ એ વિષય ઉપર ન પ્રકાશ નાખે છે. એ કહે છે કે બીજા થરમાંથી, એક એરડામાંથી સાત સો જેટલા માટીના સીક્કા મળી આવ્યા છે. ઘણું કરીને કરાર કે દસ્તાવેજ ઉપર મ્હોર આંકવામાં એ વપરાતા હશે. થોડા સીક્કા એવા છે કે જે અમલદારોના ઉપયોગમાં આવતા હશે અને થોડા એવા છે જે વેપારીઓ વાપરતા હશે. એક મુદ્રામાં શિવલિંગ અને ત્રિશૂળનું ચિન્હ છે, અને “આમ્રાટકેશ્વર” શબ્દો લખેલા છે. એકાદ દેવમંદિરની એ મીક્ત હોય એ વધુ સંભવ છે.
ગુપ્ત રાજા, રાણું અને રાજકુમારોના નામ ઉપરથી તેમ જ અક્ષરની કતરણ ઉપરથી ઈ. સ. ના ચેથા-પાંચમા સૈકાના ગુણસમ્રાટના શાસનસમયના હોય એમ લાગે છે.
બીજા કેટલાક સીક્કા ઉપરથી આ ભાગ “તીરભુક્તિ ” ના નામથી ઓળખાતો હશે. બીજા કેટલાકમાં વૈશાલી નગરીનું નામ પણ છે. એક ગેળાકાર માટીના સીક્કામાં ન્હાની શી પુલછાબ છે અને એની વચ્ચોવચ એક સ્ત્રી પોતાની બે સખીઓ સાથે ઉભી છે. નીચે સમાનાંતર રેખાઓમાં આવા શબ્દો છે
(૧) [ā] શ્યાત્યાયઅરપ્રકૃતિ-[ 5] (૨) તુમ્બિના [] બીજી એક મુદ્રામાં પણ આવા જ અક્ષરે છે.
આ બધા ઉપરથી એ જ પુરાતન વૈશાલીનું સ્થાન હશે એ નિર્ણય બંધાય છે. ખોદકામ હજી ઘણું અધુરૂં છે.
બસાઢ સ્તૂપની નીચે–પૃથ્વીના પેટાળમાં, ભારતીય ઈતિહાસની કેણ જાણે કેટલી યે અમૂલ્ય સામગ્રી દટાયેલી પડી હશે ?
( ચાલુ.)
For Private And Personal Use Only
