________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૭૦
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. અભિનિવેશ સામાન્ય અને ઘણું વિશેષ હોય છે, તેથી જ્યારે કોઈપણ બાબતમાં તે અમુક વિચાર કરે છે ત્યારે તે વિચારને છેવટનો અને સંપૂર્ણ માનવા તે પ્રેરાય છે. આ પ્રેરણાથી તે બીજાના વિચારને સમજવાની ધીરજ ખેઈ બેસે છે. છેવટે પિતાના આંશિક જ્ઞાનમાં સંપૂર્ણતાને આરેપ કરી લે છે. આવા આરોપને લીધે એક જ વસ્તુ પરત્વે સામા પણ જુદા જુદા વિચાર ધરાવનારાઓ વચ્ચે અથડામણ ઉભી થાય છે અને તેને લીધે પૂર્ણ અને સત્યજ્ઞાનનું દ્વાર બંધ થઈ જાય છે. એક દર્શન આત્મા વગેરે કઈપણ વિષયમાં પોતે માન્ય રાખેલ પુરૂષના એકદેશીય વિચારને જ્યારે સંપૂર્ણ માની લે છે ત્યારે તે જ વિષયમાં વિધીપણું યથાર્થ વિચાર ધરાવનાર બીજા દર્શનને તે અપ્રમાણ કહી અવગણે છે. આ રીતે બીજું દર્શન પહેલાને એ જ રીતે અને બીજે ત્રીજાને અવગણે છે. પરિણામે સમતાની જગ્યાએ વિષમતા અને વિવાદ ઉભા થાય છે, તેથી સત્ય અને પૂર્ણ જ્ઞાનનું દ્વાર ઉઘાડવા અને વિવાદ દૂર કરવા નયવાદની પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવી છે અને તેથી સર્વ દર્શન કરતાં જૈન દર્શનની વિશેષતા છે.
પ્રય દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક નયની દ્રષ્ટિએ સમજાવે.
ઉ૦ જગતમાં નાની-મેટી બધી વસ્તુઓ એક-બીજાથી છેક જ અસમાન નથી જણાતી તેમજ એ બધી છેક જ એકરૂપ પણ નથી અનુભવાતી. એમાં સમાનતા અને અસમાનતા બંને અંશે દેખાય છે તેથી જ વસ્તુમાત્રને સામાન્ય વિશેષ-ઉભયાત્મક કહેવામાં આવે છે. માનવી બુદ્ધિ પણ ઘણીવાર વસ્તુઓના માત્ર સામાન્ય અંશ તરફ ઢળે છે તે ઘણી વાર વિશેષ અંશ તરફ હળે છે. જ્યારે તે સામાન્ય અંશગામી હોય ત્યારે તેનો તે વિચાર કવ્યાર્થિકનય અને જ્યારે વિશેષઅંશગામી હોય ત્યારે તેને તે વિચાર પર્યાયાર્થિકનય કહેવાય છે. બધી સામાન્ય દષ્ટિઓ કે વિશેષ દૃષ્ટિએ પણ એક સરખી નથી હોતી, તેમાં પણ અંતર હોય છે. એ જણાવવા ખાતર આ બે દષ્ટિઓના પણ ટુંકમાં ભાગ પાડવામાં આવ્યા છે અને વ્યાર્થિકનયના ત્રણ અને પર્યાયાર્થિકના ચાર એમ એકંદર સાત ભાગો પડે છે તે જ સાત નય છે. આ બને નયે નીચેના સરળ દાખલાથી સ્પષ્ટ સમજાશે. “ ગમે ત્યાં, ગમે ત્યારે અને ગમે તે સ્થિતિમાં રહી દરીયા તરફ નજર ફેંકતા જ્યારે પાણીને રંગ, સ્વાદ, તેનું ઉંડાણ કે છીછરાપણું, તેને વિસ્તાર કે સીમા વિગેરે કેઈપણ તેની વિશેષતા તરફ ધ્યાન ન જાય અને માત્ર પાણુ તરફ જ ધ્યાન જાય ત્યારે તે માત્ર પાણીને સામાન્ય વિચાર કહેવાય અને તેજ પાણે વિષે દ્રવ્યાર્થિક નય. આથી ઉલટું જ્યારે રંગ, સ્વાદ વગેરે વિશેષતાઓ તરફ ધ્યાન જાય ત્યારે તે વિચાર પાણીની વિશેષતાઓને હોવાથી તેને પાણી વિષે પર્યાયાર્થિક નય કહી
For Private And Personal Use Only
