Anakentwad

Author(s): Malukchand R Shah
Publisher: Z_Nanchandji_Maharaj_Janma_Shatabdi_Smruti_Granth_012031.pdf

Page 3

પૂજ્ય ગુરૂદેવ વિવ પં. નાનચન્દ્રજી મહારાજ જન્મશતાબ્દિ સ્મૃતિગ્રંથ
આવી રીતે સત્સત્ની જેમ મેટા નાના, ઉપયેાગી બિનઉપયાગી વ. લઈને સ×ભગી રચીએ ત્યારે જુદી જુદી અપેક્ષાએ કામ કરે છે તેમ સમજવુ જોઇએ. જેમકે ઘા કુલડીની અપેક્ષાએ માટી છે પરતુ કાઠીની અપેક્ષાએ નાનેા છે. પાણી ભરવાની અપેક્ષાએ ઉપયાગી છે અને ઘી ભરવાની અપેક્ષાએ નિરપચેગી છે વ. અપક્ષાના ઉલ્લેખ હાય કે નહીં પરંતુ સ્યાદ્વાદ દરેક કથનને સાપેક્ષ સમજે છે, નિરપેક્ષ નહીં. આ સપ્તભંગીમાં પ્રથમના ચાર ભગ મુખ્ય છે અને બાકીના ત્રણ તેમાંથી ફલિત થયેલા છે.
ભગવાન મહાવીરને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થતાં પૂર્વે જે દશ મહાસ્વપ્ન આવેલાં તેને ઉલ્લેખ ભગવતીસૂત્રમાં છે. તેમાંનું ત્રીજું સ્વપ્ન આવુ છે.
एगं च णं मह चित्तविचित्त पक्खगं पुंसकोइलगं सुविणे पासित्ता णं पडिबुद्धे ॥ (ભગવતી શતક ૧૬, ઉદ્દેશક ૬) એટલે કે એક માટું ચિત્રવિચિત્ર પાંખવાળુ પક્ષી સ્વપ્નમાં જોઈને તે પ્રતિધ પામ્યા. આ ચિત્રવિચિત્ર પક્ષી એટલે મહાવીર ભાવિમાં અનેકરગી અનેકાન્તવાદ ઉપદેશશે તેનુ સૂચન કરે છે એમ કેટલાક વિદ્વાને માને છે.
આ સપ્તભંગી નયને સ્ત્રાવ પણ કહે છે. સ્થાવાવ ૨% સ્થાત્ અને વાદ્ય એમ એ પાને બનેલા છે. સ્થાત્ એટલે અમુક અપેક્ષાએ, અમુક દૃષ્ટિકોણથી. સ્યાત્ એ અવ્યય છે જે ‘અનેકાન્ત' અ સૂચવે છે. એ પરથી સ્થાવા એટલે અનેાન્તવાય. અને – અનેક અન્ત: - ધર્મ (ગુણુ), માજુ, દ્રષ્ટિ. આચા શ્રી અમૃતચંદ્રસૂરિ સમયપ્રાભૂત શાસ્ત્રની ટીકામાં અનેકાન્તની આવી વ્યાખ્યા આપે છે: तत्र यदेव तत् तदेवोतत् यदेवैकं तदेवनिकं यदेव सत् तदेवासत् यदेवं नित्यं तदेवानित्यमित्यके वस्तुनि વસ્તુત્વનિષ્ણાત પરસ્પરવિદ્ધરાતિયપ્રજાનનનેાન્તઃ ।। દા. ત. એકજ વ્યક્તિ પિતા અને પુત્ર અને હાઈ શકે છે. ખીજુ ઉદાહરણ – એકજ વસ્તુ દ્રષ્ટિએ નિત્ય છે; પર્યાયષ્ટિએ અનિત્ય છે.
અનેકાન્તવાદના વિચાર આગમગ્રંથામાં જેવા મળે છે. જ્ઞાતાધર્મકથા અને ભગવતીસૂત્રમાં એકજ વસ્તુને દ્રવ્યદ્રષ્ટિએ એક, જ્ઞાન અને દર્શનની અપેક્ષાએ અનેક, કાઇ અપેક્ષાએ તેનુ અસ્તિત્ત્વ, કોઈ અપેક્ષાએ તેનુ નાસ્તિત્ત્વ અને કઈ અપેક્ષાએ વસ્તુને અવકતવ્ય કહી છેઃ —
या भंते! रयणप्पभा पुढवी अन्ना रयणप्पभा पुढवी ? गोयमा, रयणप्पभा सिय आया सिय नो आया,
સિય અવત્તનું આવા તિય નો અથા તિય ।। ભગવતી. ૧૨-૧૦.
શરૂમાં સ્યાદવાદ વિભયવાદ તરીકે જોવા મળે છે. વિભજયવાદને મૂળ આધાર, વિભાગ કરીને ઉત્તર આપવાની તેની પદ્ધતિ છે. એ વિરેધી વાતેાના એક સામાન્યમાં સ્વીકાર કરીને, તે એકના વિભાગ કરી એ વિભાગામાં એ વિધી ધર્મને સંગત મતાવવા એ વિભજ્યવાદની પ્રક્રિયા છે. અને વિરોધી ધમે એક કાળમાં એક વ્યકિતના નહીં અકે ભિન્ન વ્યકિતઓના હાય છે. દ્દા. ત. ભગવતી સૂત્ર ૧૨.૨.૪૪૩ માં જયંતિ મહાવીરને પૂછે છેઃ જયંતિ :– ભગવાન, સૂવું સારું કે જાગવુ ? મહાવીર – જયંતિ, કેટલાક જીવાનુ સૂવું સારું; કેટલાકનુ મહાવીર ઃ- જે જીવ અધમી છે તેમનુ સૂવુ સારુ કેમકે તે અનેકાને પીડા સારું કેમકે તે અનેકને શાન્તિ આપશે.
જાગવું. જયતિ – તેનું શું કારણ ? નહીં દે. જે ધાર્મિક છે તેમનુ જાગવુ
પરંતુ મહાવીરે વિભયવાદનું ક્ષેત્ર વ્યાપક કરીને આગળ જતાં વિરોધી ધર્મને એકજ કાળમાં અને એકજ વ્યકિતમાં પણ અપેક્ષાભેદે ઘટાવ્યા તેથી વિભજ્યવાદ અનેકાન્તવાદના સ્વરૂપે પલટાઈને પ્રતિષ્ઠા પામ્યા. અનેકાન્તવાદને વિભયવાદ કહી શકાય. પરંતુ વિભયવાદ એ જ અનેકાન્તવાદ એમ ન કહી શકાય. ચૌઘ્ન મન્નિનનિવાય (સૂત–૯૯) માં ભગવાન બુધ્ધે માનેલા વભજ્યવાદનુ ઉદ્દાહરણ છે -- માણુવકઃ- મેં સાંભળ્યું છે કે ગૃહસ્થ જ આશષક હાય છે; પ્રવ્રુજિત આધારક નથી હાતા; આપના શું ખ્યાલ છે? બુદ્ધ :- હું માણુવક, હું અહીંયાં વિભન્ય વાદી છું; એકાંશવાદી નહીં.
એનેકાન્તવાદ
૩૩૩ www.jaine||brary.org