Abhidhan Rajendra kosha Part 4

Author(s): Rajendrasuri
Publisher: Abhidhan Rajendra Kosh Prakashan Sanstha

Page 29

************************************************************
घण्टापथः ।
SIDENT
************************************************************
त्वार्येव नृतानि तवम् न तु तव्यतिरिक्तो भवान्तरानुसरणव्यस | वानां दशविधवम सूहमा पर्याप्तकपर्याप्तक बादरापर्याप्तकपर्यानवानात्मोत चार्वाकच पराकरणं विधायजीव सिकिरुपपादिता |तक द्वीन्द्रियत्रीनिकयचतुरिन्द्रियसंझ्यसंक्षिपञ्चेन्जियपयांप्तका.. इह तु जीवाजीचाऽऽदिनवतस्वनिरूपणप्रयणे श्रीमदच्छाशने | पयोप्तकत्वेन जीवानां चतुर्दशाविधत्वं च 'जीव' शब्दे १५२५ पृष्ठे तस्य जीवस्य कयश्चित्रित्यत्वं कश्चिदनित्यत्वं जमालिमनिमः |न्यकेण निरूपितमिति । *किं नाम जीव इति प्रश्नस्य यद्यपि खीकृत्य भगवानाह-"सासए जीवे जमाक्षी! जण कयाहणासि०प्रकारद्वयेन लेशतो नावितमुत्तरं तथाऽपि विशेषबबोधयिषया जाब णिच्चे । प्रसासए जीवे जमाली!जणेरप भवित्ता तिरि.
किश्चिदिह प्रतायते-उपशमौदयिकनायिकवायोपशामिकपाक्खजोणिए भवाइ, तिरिक्खजोणिए भवित्ता मगुस्से नवा, रिणामिकैर्भाः संमिश्रं व्यं जीवशब्देनोच्यते। ग्राह-औदमणुस्से नबित्ता देवे भव । " * ननु को ऽसी जीवो जीव इति यिकान् भावान् परित्यज्य किमिती होपशामिकस्य भावस्य मा. भवनिरुद्घुप्यते, यस्य वा सिद्धिरुपपादिता?, इत्यत्राह- कादुपादानम् । उच्यते-इह जीवस्य स्वरूप तदेव वक्तव्यं यद"पञ्चेजियाणि त्रिविधं बलं च, उच्चासनिश्वासमधान्यदायुः ।
साधारण स्वरूपम् । एवे हि पदार्थान्तरस्वरूपेच्यो धैविक्त्येन प्राणा दशैते भगवदनिरिणाः,तेषां वियोगीकरणं चहिसा ॥१॥" तत् प्रतिपादितं जवति,नान्यथा, औदयिकपरिणामिकौ च भा. इत्यादिवचनप्रसिहान् दशविधप्राणान् जीवति कोऽर्थो धर
बावजीवानामपि भवतः,अतस्तो साक्वानोपात्ती, कायिकोऽपि तीति शब्दार्थवशादेव जीवन्नेव जीव उच्यते। तादृशः संसार्येव
च भाब औपशमिकभावपूर्वकः, न खल्बोपशामिकभावमनासारा भवति, सिस्नु जीवशब्देन न व्यपदिश्यते । तथा च नया
कश्चिदपि क्षायिक नाबमासादयति, क्षायोपशनिकोऽपि च भा. पदेशे-" सिको न तन्मने जीवः, प्रोक्तः सरचादिसंडाप। वो नोपशमिकाद् भावादू अत्यन्त नेदी, तम इह साकादौपमहाभाष्ये च तत्वार्थ-भाप्ये धात्वर्थबाधतः ॥ ४०॥" एवं च शमिकस्य भावस्योपादानमिति । ततः कस्य प्रभवः स्वामिनो सिद्धासिद्धत्येन सेन्डियानिन्द्रियत्न सकायिकाऽकायिक-जीवाः इति प्रश्नावसरे, अात्मीयस्य रूपस्योत्तरम् । तथाहिवन सयोगायोगत्वेन सवेदकावेदकत्वेन सकपायाकपाय
कर्मविनिर्मुक्तस्वरूपा प्रात्मानो न केषामपि प्रभवः, किन्तु स्व. त्वेन सलेश्याले श्यात्वेन झान्यज्ञानित्वेन साकारोपयुक्ता
रूपस्यैव, तथास्वाभाव्यात् । यस्तु स्वस्वामिभावः संसारे, स नाकारोपयुक्तत्वेन, आहारकानाहारकत्वेन भाषकाभाषकत्वेन
कर्मोपाधिजनितत्वादोपाधिका,न पारमार्थिक इति । ननु केन नि. चरमाचरनत्वेन जीवानां द्वैविध्यम, बसस्थावरनोत्रसस्था
मिता जीघा इति प्रश्ने कृते सति समाधिः-न केचित् कृताः, वरत्वेन परीतापरतनोपरीतापरी तत्वेन स्त्रीपुरुषनपुंसकत्वेन किन्तु नभस्वद्वदकृत्रिमा एव, यथा चाकृत्रिमता जीवानां तथा सम्यग्दृष्टिमिथ्या दृष्टिमम्यगमिथ्या दृष्टिवन पर्याप्तकापयीप्तक- धर्मसंग्रहणीटी कायां संप्रपञ्चव्याख्याता,विशेषजिज्ञासुभिस्तत नोपर्यातकापर्याप्तकत्वेन सूक्ष्मवादरनोसूक्ष्मवादरत्वेन संझ्य- एवावधार्या । ननु किं जीवाः शरीरे लोके वाऽवनिष्ठन्ते ?, इति सझिनासंझ्यसंझित्वेन जवसिद्धिकाऽजयसिद्धि कनोभवसिद्धि-प्रश्नस्थोत्तरम-सामान्यचिन्तायां खोके,नालोके, अलोके स्वभाकामवसिधिकत्वेन जीवानां वैविध्यम,नरयिकतिर्ययोनिकमनु- |वत एव धर्माधर्मास्तिकाय जीवपुद्गलानामसंभवात् । निशेप्यदेवत्वेन मनोयोगिधचोयोगिकाययोग्ययोगित्वेन स्त्रीवेदकपु- चिन्तायां शरीरे, नान्यत्र, शरीरपरमा एभिरेय सह आत्मप्रदेरुषवेदकनपुंसकवेदकावेदकत्वेन चक्षुदर्शनाचक्षुर्दशनावधिदर्श- |शानां कीरनीरवदन्योन्यानुगमभावात् । नक्तं च-"अनोन्नमाणन केवल दर्शनत्वेन संयतासंयतसंयतासंयत-नोसंयतासंयतत्वे. गया, इमं च तं च त्ति विजयणमजुत्तं । जह खीरपाणियाई।" न जीवानां चातुर्विध्यम्,एकद्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियस्वेन नैरयिकति. इति । सर्वकाल मेव जीवा भवन्ति,अनादिनिधनाश्च जीवा इति यंग्यानिकमनुष्यदेवसिद्धत्वेन, क्रोधमानमायानोभकपायित्वा- मुक्त्यवस्थायामपि जीवा न विनश्यन्ति, किन्तु ज्ञानाऽऽदिके कपायित्वेन जीवानां पञ्चविधत्वम, पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्प- स्वस्वरूपेऽवतिष्ठन्ते इति श्रद्धेयम् । तेन यत् कैश्चिकम् - तित्रसकायिकत्वेन, आमिनिबोधिकाऽऽदिपश्चविधज्ञानिवन | " दीपो यथा निवृतिमभ्युपेतो, नैवानि गच्छति नान्तरिक अझानित्वेन च, एकद्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियत्वेन अनिन्जयलेनम्। दिशं न काचिद विदिशं न काचिद, स्नेहायात केव. च, औदारिकक्रियका हारकतैजसकामणशरीरत्वेन अस. |अमेति शान्तिम् ॥ १॥ जीवस्तथा निर्वृतिमभ्युपेतो, नैवा. सरत्वेन च जीवानां पवित्वम्, नेरयिकतिर्यगयोनिकचन - | वनिं गच्छति नान्तरिकम् । दिर्श न काचिद् विदिशं न कातियग्मोनिकरवन च-मनुष्यमानुपीदेवदेवात्वेन, पृथिव्यप्तेजा- | चिद, स्नेहकयात केवलमेतिशान्तिम ॥ २ ॥ अहन्मरणचिवायुवनस्पतिबलकायिकाकायिकत्वेन, कृपलानीसकापोततेजःप. | तस्य, प्रतिसन्धिन विद्यते । प्रदीपस्येव निर्वाणं, विमोवास्त. द्मशुक्ल झेश्याडलेश्यात्वेन जीवानां सप्तविधयम, प्रथमाप्रथमः स्य चासतः ॥३॥” इति । तदपास्तं दृष्टयम । सतः ममयनैरयिकत्वन प्रयमाप्रथमसमयतियंग्योनिकत्वेन प्रथमा | सर्वधा विनाशायोगात्, तथादर्शनादिति कृतं प्रसङ्गेन । वि. प्रथमसमयमनुध्यत्वेन, प्रथमा प्रथम समयदेवत्वेन; नायिक-स्तरेच्नुनिः 'जीव' शब्दो वीक्ष्यः । त्रिषधिकशततिय गयोनिकमनुषयदेवसित्वेन तिर्यग् योनि कामानुपादेवा-भदा जीवानां 'जीव' शब्दे १॥३६ पृष्ठे व्याः । जिनवचनस्य स्वेन च जीवानाम विधत्वम, पृथिव्याजावायुबनस्पतिति श्रद्धास्पदत्वादेव " चंदो चंदो अभिव-विभो य चंदमभित्रिचनु पञ्चन्धियत्वेन; अथवा-एकद्वित्रिचतुरिन्जियनैरपिक-बहिश्रो चेव । पंचसहियं जुगमियां, दिलं तेवोक्कदसीहिं ॥१॥ पश्चेन्डियनियंग्यानिक-मनुष्यदेवसिद्धत्वेन, प्रथमाप्रथमसम-पढमविइयान चंदा, तश्यं अनिवयिं वियाणाहि । चंदे चेव यनयिक प्रथमाप्रथम समयनियंग्यानिकप्रथमा प्रथमसमयमनु- |च उत्थं, पंचममभिवडिय जाण ॥२॥” इति सुगवचनाऽऽदि प्यप्रथमाप्रथमसमयदेवसिद्धत्वेन जीवानां नवविधत्वम, प्रथ. I'जुग' शब्दे १५६७ पृष्ठत प्रारभ्य १५७३ पृष्ठपर्यन्तं निरीमाप्रथमसमय केन्द्रियहीन्द्रियत्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रियपश्चेन्द्रियत्वे- कणीयम् । पूर्वोक्त कारणादेव ज्योतिषकानां पश्वविधत्यनिरूप. न. पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिवित्रिचतुःपञ्चेन्द्रिाभियत्वेन, | णानन्तरं चलवस्थिरत्वविचारः, सर्वलोके प्रतिद्वीपं प्रतिसप्रथमाप्रथम समयमै रथिकतिर्यस्पोनिकमनुधावसिकत्वेन जी-मुहं चादीनां परिमाणप्रतिपादनार्थमन्यतीथिकानां द्वा.
******
******
****
*********************************************************** Jain Educaton International For Private & Personal Use Only