Page Text
________________
૧૧૧
સામળકૃત વિદ્યાવિલાસિનીનું મૂલ મહાકવિ સામળ ભટ્ટકૃત.
વિદ્યાવિલાસિનીની વાર્તાનું મૂલરા. ર. મંજુલાલ રણછોડલાલ મજમુંદાર બી. એ; એલ. એલ. બી.
મહાકવિ સામળભટ્ટ “ સિંદ્દાસન ત્રિવિ, ” “ મદનમોહના”માને પ્રારંભને પંડિત અને “તાજવંવિંશતિ,” “
સુતી ” તથા મોનકવ” રાજપુત્રી મહિનાના શિક્ષણ પ્રસ્તાવ પ્રસિદ્ધ “બિમાની લોકપ્રસિદ્ધ સંસ્કૃત વાર્તાઓને ગુજરાતી કવિ- હyપંચાશિકા”ને જ આભારી છે. “પવાવતીની તામાં નવપલ્લવિત કરી છે, એટલું જ નહિ, પરંતુ વાર્તા”માં, હાલમાં જ જડી આવેલી “પ્રેમાવઈ (પ્રે.
મદનમોહના,” “નંદબત્રીશી,” “પદ્માવતી” તથા માવતી) ગાથા” જ સૂક્ષ્મપણે અંતર્ગત છે. તે જ “વિદ્યાવિલાસિની' જેવી સ્વતંત્ર રચનાબંધવાળી, પ્રમાણે “વિદ્યાવિલાસિની'ની વાર્તામાં એક પ્રાચીન શિષ્ટ ગણી શકાય એવી લાંબી વાર્તાઓ પણ રચી જૈન લોકકથાનું લગભગ પાંચસૅ વર્ષ પહેલાંનું મૂળ છે. અને તે ચાર વાતોમાં સામળભટ્ટની વિશિષ્ટ કલા આપણને જોડે છે. સંપૂર્ણપણે દૃષ્ટિગોચર થાય છે, એમ કહી શકાય. સં. ૧૨૮૫ ની આસપાસ રચાયેલા વિનયચંદ્રકૃત
“મસ્ટિનાથવાવ્ય”માં વિદ્યાવિલાસ રાજની કથા એક પ્રાચીન વાર્તાઓ રચનાર કવિઓ કરતાં સામળ
ઉપાખ્યાન તરીકે ગોઠવેલી છે. એટલે એ આખ્યાભટ્ટની વાર્તા કહેવાની શૈલી સ્વતંત્ર હતી; રસ જમાવવાની કલા અદ્દભુત હતી; એમને ઉપદેશ તારવવા
યિકાનું મૂલ તેથી યે જૂનું હશે એમ લાગે છે. નો ઉદ્દેશ જૂદો હત; અને એમનો શ્રેતા સમાજ પણ
તપની મહત્તા બતાવવા માટે કાવ્યના બીજા સર્ગમાં અભણ અને મધ્યમ સંસ્કાર પામેલો ખેડૂતવર્ગ હતો.
શ્લોક ૩૬૨ થી ક ૫૬૪ સુધીમાં આ મૂર્ખચઢ એટલે એમને વાતમાં ભાર મૂકવાના મુદ્દા પણ જૂદા
અથવા વિનયચટ્ટની કથા ઉદાહરણ તરીકે યોજાઈ છે. હતા-એ બધું ખરું. પરંતુ સાથે સાથે એ પણ જાણી એક વણિક શેઠને મૂર્ખ છોકરો ગુરૂસેવામાં લેવું જોઈએ કે ઘણેખરે ઠેકાણે એમની વાર્તાઓનું
વિનય દાખવવાથી વિનયચટ્ટ કહેવાયો. હેને ગુરૂકપાથી વસ્તુ કેવલ હેમની કાલ્પનિક સૃષ્ટિમાંથી જમ્મુ સરસ્વતીને પ્રસાદ મળતાં એ વિદ્યાનો વિલાસ કરનહોતું.
નારે બન્યો અને આખરે વિદ્યાના પ્રતાપથી રાજકન્યા
પરણી રાજ્ય પણ મેળવ્યું. એ રીતે વિદ્યાવિલાસ સંસ્કૃત, પ્રાકૃત ગ્રંથમાંને વાતભંડાર તો એ
રાજાનું નામ દૃષ્ટાન્ત દેવા યોગ્ય ગણાયું. નોંધવા બહુકૃત કવિને સુલભ હતો; પરંતુ તે ઉપરાંત લોકોમાં
જેવું છે કે જે વિદ્યાવિલાસ પહેલાં પુરૂષનું નામ હતું પ્રચલિત અસંખ્ય આખ્યાયિકાઓ અને દંતકથાએ 2 મામળભદ્રની વાર્તામાં રાજકુંવરી વિદ્યાવિલાસિપણ એમને જાણીતી હતી-એમ એમની કેટલીક નીમાં ફેરવાઈ જાય છે. વાતેનાં મૂલ આગળ આપણે જઈ પહોંચીએ છીએ સંક્ત ઉપાખ્યાન પછી બરાબર બસે વર્ષ એટલે ત્યારે જણાય છે. પ્રાકૃત સમાજમાં એક એથી ૧૪૮૫ માં હીરાણું “
વિવિલાસ નરિંદ પવાડ?” બીજે ઑએ પ્રચાર પામતાં વાર્તાનાં કેટલાંક રસળતા લગભગ ચારસે કડીનો રમે છે, તે ઘણુંખરૂં સૈસ્કૃત ઝરણાં એમણે પિતાને વાર્તાતને સમૃદ્ધ કરવા વાળી મૂલને અનુસરે છે. લીધાં હતાં. સામળ ભટ્ટને મગજમાં અનેક વાર્તા. આ પરાડા પછી લગભગ ત્રસે વર્ષ પછી ખડે તરવરી રહેતા હશે. તે એમણે યથ રુચિ ૧ આ કાવ્ય, વિક્રમના પંદરમા શતકની નાની વાર્તાના તાણાવાણામાં વણી લીધા છે.
ગુજરાતી ભાષાના નમૂના તરીકે ખાસ મહત્વનું છે. એનું
| SR No. | 536287 |
| Book Title | Jain Yug 1984 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Mohanlal Dalichand Desai |
| Publisher | Jain Shwetambar Conference |
| Publication Year | 1984 |
| Total Pages | 622 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Jain Yug, & India |
| File Size | 49 MB |