Jain Yug 1983

SR No.: 536286
Original Sutra Author: N/A
Author: Mohanlal Dalichand Desai
Publisher: Jain Shwetambar Conference
Publication Year: 1983
Total Pages: 576
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Jain Yug, & India
File Size: 36 MB

Page 15

શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યનું પ્રાકૃત વ્યાકરણ
વાનો ઉપાય પ્રાપ્ત ભાષાના વ્યાકરણનો અભ્યાસ ખેદકારક બીના છે. શેઠ ભીમશીના દેહવિલયથી છે. શબ્દની વ્યુત્પત્તિ જાણવામાં આવે ત્યારે તેને એમ થયું સંભવિત લાગે છે. એના ટ્રસ્ટીઓની અંદરનો આશય અને તેના વપરાશની ગ્યતા સમ. ખાસ ફરજ લાગે છે કે આ મુદ્રણમાં અધુરો રહી જાય છે. શબ્દને બરાબર ભાવ સમજવા માટે અને ગયેલે ઉપયોગી ગ્રંથ જરૂર પૂરો કર. મારી આ ખાસ કરીને એના Connotation દર્શન ભાવ પ્રાર્થનામાં આપ સર્વ સંમત થશો એવી આશા છે. અને Denotation-(નિર્દેશ-ઉપલક્ષણ-) જાણવા
પ્રશસ્તિ લેકે, માટે એ કયાંથી આવે છે એનું જ્ઞાન બહુ જરૂરી પ્રથમ પાને અંતે એક ઍક પ્રશસ્તિ રૂપે છે. શ્રી હેમચંદ્ર પ્રથમ સંસ્કૃત વ્યાકરણ લખ્યું એટલે શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે મૂકયો છે તેમાં તેઓ લખે છે કે એ વ્યાકરણના સાત અધ્યાયને ભૂમિકા-(basis)- “હે સિદ્ધરાજ મહારાજ! ભુજ દંડમાં કુંડળાકાર તરીકે રાખીને તેમાં કેવા ફેરફાર પ્રાકૃતમાં થાય છે કરેલા ધનુષ્ય વડે તમારા શત્રુઓ પાસેથી તમે ડોલતે આઠમા અધ્યાયમાં બતાવ્યા છે.
રને પુષ્પ જેવું ઉજજવળ યશ ખરીદ કર્યું છે. એ
તમારા યશે ત્રણ જગતમાં ભમી ભમીને થાકી જઈ પ્રથમ પાદ,
આખરે માળવાની સ્ત્રીઓનાં પાંડુરંગનાં સ્તનમંડળપ્રથમ પ્રાદમાં સંસ્કૃત સંધિના નિયમો પ્રાકૃત પર અને ઘેળા ગંડસ્થળપર સ્થિતિ કરી છે, અર્થાત ભાષામાં વિકલ્પ લાગે છે એમ બતાવી દીધું છે. થાકીને આખરે ત્યાં બેસી ગયું છે.૧ આ સુંદર ભાવની આથી ગુજરાતી ભાષામાં ઘણીવાર મતભેદ પડે છે અતિહાસિક કિમત છે તે અન્ય પ્રસંગે વિચારાશે. કે બે સ્વર સાથે આવે ત્યાં સંધિ કરે કે નહિ અત્રે તેની કાવ્યચમત્કૃતિ લક્ષમાં રાખવા યોગ્ય છે. એ ઇંચ નીકળી જાય છે. એ ઉપરાંત સંસ્કૃત શબ્દના
દ્વયાશ્રય-સંસ્કૃત પ્રાકૃત, જે લિંગોમાં ફેરફાર થાય છે તે સર્વ પ્રથમ પાદમાં મૂળ સૂત્રો અને પ્રકાશિકા ટીકા તથા પ્રશસ્તિબતાવ્યા છે અને પ્રાકૃતના ચોક્કસ રૂપે થાય છે તે નો સદર લોક શ્રી કુમારપાલ ચરિત નામના પ્રાકૃત આખા સૂત્ર અને ટીકામાં બતાવ્યા છે. આથી લગ- દયાશ્રય કાવ્યમાં શ્રીયુત શંકર પાંડુરંગ પંડિત એમ. ભગ દરેક શબ્દની વ્યુત્પત્તિ જાણવાનું બની આવે છે. એ બેબે સંસ્કત સીરીઝ નં. ૬૦ માં સરકાર છે. એ પ્રથમ પાનાં ૨૭૧ સૂત્રો છે. દરેક સૂત્ર ઉપર તરફથી છપાવી બહાર પાડેલ છે. કુમારપાળ ચરિત્ર શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે પોતે પ્રકાશિકા નામની ટીકા લખી એ કેવા પ્રકારનો ગ્રંથ છે એ અત્રે ખાસ પ્રસ્તુત છે અને તેમાં સૂત્રના ખુલાસા બહુ વિગતવાર જણ હોવાથી તે પણ અહીં પ્રસંગનુસાર જોઈ લઈએ. વ્યા છે. સૂત્ર યાદ રાખવા માટે છે અને ટીકા સમ- આખું વ્યાકરણ સાત અધ્યાય અને અઠાવીશ પાદે જવા માટે છે. એ સૂત્ર અને ટીકા ઉપર “હુંઢિકા” સૂરિરાજે લખ્યું તેના સૂત્રોનાં દૃષ્ટાન્ત આપવા સારૂ નામની ઘણા વિસ્તારવાળી ટીકા છે જે ઘણી ઉપયોગી “દયાશ્રય” નામનું મહા કાવ્ય પણ તેમણે જ છે. એના વિદ્વાન રચનારે અનેક ખુલાસાઓ ઐઢ રચ્યું. એ દયાશ્રય કાવ્યમાં બે પ્રકારની ગોઠવણ છેઃ સંસ્કૃત ભાષામાં વિગતવાર કર્યા છે અને તેનું દળ ?
। १ यद् दोर्मण्डलकुण्डलीकृतधनुर्दण्डेन પણ ઘણું મોટું છે. એ વ્યાકરણના બે પાદ સૂત્ર
- fસાથg: ટીકા અને ટુટિકા સાથે અને વળી ગુજરાતી ભાષા- क्रीतं वैरिकुलात् स्वया किलदलत्कुन्दाતર સાથે શા. ભીમશી માણેકે છપાવી બહાર પાડયા
રાપ્ત થા: છે એટલે અરધું પ્રાકૃત વ્યાકરણ સંપૂર્ણ વિગત भ्रान्त्वा त्रीणि जगन्ति खेदविवशं तन्मा. સાથે છપાઈ બહાર પડયું છે. એ ગુજરાતી ભાષાંતર
लवीनां व्यधा. સાથેને અપૂર્વ ગ્રંથ સં. ૧૯૬૦ માં બહાર પડ્યા दापाण्डौ स्तनमण्डले च धवले गण्डस्थले પછી બાકીના અધેિ ભાગ બહાર પડ્યો નથી એ
च स्थितम् ।।