________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१९४
મણિભાઈ ઈ. પ્રપતિ
चक्षुः प्रीतिर्मनः सङ्गः संकल्पोऽथ प्रलापिता । जागरः कार्यमरतिर्लज्जात्यागोऽथ संज्वरः । उन्मादो मूच्छनं चैव चरमं मरणं विदुः ॥ ५६ ॥
-इत्थं चावस्थाविशेषेण रसविस्तारः।।
૬ “ નાટયદર્પણ” વગેરેને અનુસરી દ્ધભટ્ટ નવમે શાન્તરસ સ્વીકારે છે, દ્ધભટ્ટને પ્રેયસૂDયાન રસ નકારે છે. શાન્તરસના એણે ચાર પ્રકાર બતાવ્યા છે: વૈરાગ્ય, દોષનિગ્રહ, સંતોષ અને તન્વેસાક્ષાત્કાર. દરેક પ્રકાર સદષ્ટાન્ત સમજાવે છે, જેમ કે
विषयेभ्यो निवृत्तिः वैराग्यम् । यथा
प्रशान्तशास्त्रार्थविचारचापलं
निवृत्तनानारसवाक्यकौशलम् । निरस्तनिःशेषविकल्पविप्लवं .
प्रवेष्टुमन्विच्छति शूलिनं मनः ॥
७ 'नाच्य५ना तामान भत छ: सुखदुःखात्मको रसः । माने अनुसरीने રુદ્ધભટ્ટ પણ કરુણાદિ રસોની સુખાત્મકતા-દુ: ખાત્મકતા નિરૂપે છે–
करुणामयानामप्युपादेयत्वम् । सामाजिकानां रसस्य सुखदुःखत्मकतया तदुभयलक्षणत्वेनोपपद्यते । अत एव तदुभयजनकत्वम् ।
અન્વય-વ્યતિરેક-પદ્ધતિથી રસને સુખ-દુઃખ ઉભયરૂપ બતાવીને, રસના આશ્રય બતાવીને દ્ધભટ્ટ ખાસ કરીને ભટ્ટનાયકના ભાવના વ્યાપારથી રસની જે રમણીયતા સિદ્ધ કરે છે એમાં એની भौति वियारधारानी प्रतीति थाय छ-रसाः नायकाश्रित। एव । सामाणिकर्नटचेष्टया काव्यश्रवणेन च साक्षाद् भाव्यन्ते । समनुभाव्यमानास्तं तमनुवं जनयन्ति । परगतरससम्यगभावनयान्वयव्यतिरेकाभ्यां निरतिशयानन्दजनकत्वमिति । तत्र प्रवृत्तिरपि घटत इति सर्व रमणीयमिति ।
ઉત્તરવર્તી કેટલાક આલંકારિક અને ટીકાકારો માટે રુદ્ધભટ્ટની “રસકલિકા' આધારસ્રોતસ્વરૂપ જણાય છે. વિદ્યાનાથ (ઈ ૧૪મી સદીને આરંભિક ભાગ) પિતાના “પ્રતાપયશભૂષણ'માં “રસકલિકા માંથી અનેક વ્યાખ્યાઓ અને અવતરણ–ઉદાહરણે ટાકે છે." જે
१ रसकलिका, पृ ६६-७३. २ मे४६, पृ. ९६. ३ मेन, पृ. १०२. ४ मेन, प. १०२
५ हटव्य: Rasakalikā of Rudrabhatta. E. D. by Kalpakam Sankaranarayana, P. Ixxviii-xcviii
For Private and Personal Use Only
