Page Text
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
એકલિંગજી મહાદેવ
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
હસમુખભાઈ વ્યાસ
ભારતના પ્રાચીનતમ ધર્મોમાં શૈવધર્મનું પ્રમુખ સ્થાન છે. સમગ્ર બૃહત ભારતના ખૂણે-ખૂણે શૈવ ધર્મનાં મૂળ આજ પણ જોઈ શકાય છે. ભારતનું એક પણ ગામ-કસ્બો-નગર એવું નહિ હોય જયાં શિવમંદિર ન હોય, એમ કહીએ તો અતિશયોક્તિ નહિ ગણાય. સમગ્રભારતમાં પથરાયેલા શૈવમંદિરોમાંનું એક પ્રાચીન સ્થાન તે એકલિંગજી મહાદેવનું મંદિર. ઉદયપુર (રાજસ્થાન)થી ઉત્તરે લગભગ ૨૧ કિ.મી. રાષ્ટ્રીય ધોરી માર્ગ નં. ૮ (આઠ) પર કૈલાસપુરી નામનું ગામ આવેલું છે, ઉક્ત મંદિર અહીં છે. ગામનું નામ તો કૈલાશપુરી છે. પરંતુ ‘એકલિંગજી' ગામનું નામ હોય તેમ ઓળખાય છે !
શિવમંદિરમાં લિંગ કે પ્રતિમાની સ્થાપના હોય છે. અર્થાત શિવજીની પૂજા તેના પ્રતીક તરીકે લિંગ કે પ્રતિમા સ્વરૂપે થતી હોય છે.‘એકલિંગજી શબ્દ’ લિંગનો ભાવ દર્શાવે છે. અર્થાત્ ‘એવું શિવમંદિર જ્યાં એકલિંગ હોય અર્થાત પ્રતિમા ન હોય અહીં એક બાબતની સ્પષ્ટતા કરી લઈએ કે ‘લિંગ’ અને ‘મૂર્તિ-પ્રતિમા’ બન્ને અલગ છે. લિંગ લંબ ગોળાકાર લીસ્સું કે ક્વચિત ખરબચડું હોય છે, આમાં કોઈ જાતનું અંકન (તક્ષણ) થયેલ હોતું નથી. જ્યારે ઘણીવા૨ લિંગમાં જ શિવની પ્રતિમા-(અહીં પ્રતિમા મુખનાં અર્થમાં લેવાનું છે અર્થાત શિવનું આખું સ્વરૂપ નહિ પણ માત્ર મુખ). અંક્તિ-કોતરવામાં આવે છે. ત્યારે આને ‘મુખલિંગ' કહેવાય છે. સામાન્ય રીતે આની (મુખની) સંખ્યા એકની હોય છે પણ ઘણીવાર એકાધિક પણ હોય છે. આ રીતે ‘એકલિંગજી' માત્ર ‘લિંગ’ હોવાનો અર્થ ભાવ કરે છે. પરંતુ હકીકતે તો તે છે ચર્તુમુખ લિંગ !
‘એકલિંગજી થોડી વિશે, ચર્ચા કરીએ : આગળ નોંધ્યું એ પ્રમાણે ‘એકલિંગજી' શબ્દ એક લિંગ હોવાનો અર્થ દર્શાવે છે, પરંતુ ‘એક લિંગ'નો એક અન્ય અર્થ આ પ્રમાણે પણ મળે છે ઃ એક જ દેવ મૂર્તિવાળું સ્થાન તે એકલિંગજી, આ શબ્દ (એકલિંગજી) શિવનો પર્યાય મનાય છે. આના વિષે એક શ્લોક આ પ્રમાણે મળે છે :
पञ्चकोशान्तरे यत्र न लिंगान्तरमीश्यते । तदेकलिंगमारव्यातं तत्र सिद्धिरुतमा ॥
—જેની પાંચ કોશની અંદર એક જ લિંગ હોય બીજું ન હોય તેને એકલિંગસ્થાન કહેવાયું છે, ત્યાં (તપ કરવાથી) ઉત્તમ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે.
આ મંદિર પ્રાચીન અવશ્ય છે પરંતુ તેનો આદ્ય સ્થાપક અજ્ઞાત છે. જનશ્રુતિ પ્રમાણે બાપા રાવળે તેને બંધાવેલ : લગભગ ૮મી સદી. મુસ્લિમ આક્રમણખોરોએ તેનો ધ્વંસ કર્યા બાદ મહારાણામોકલે તેનો જીર્ણોદ્વાર કરાવી ફરતો મજબૂત કોટ કરાવ્યો. આ પછી રાણા રાયમલે નવેસરથી વર્તમાન મંદિર બનાવરાવ્યું : ઈ.સ. ૧૪૬૭ મંદિરમાં રહેલ કાળા આરસની ચર્તુમુખ શિવલિંગની પણ તેમણે જ સ્થાપના કરેલ છે. મંદિરના દક્ષિણ દ્વારની સામે રાણા રાયમલની ૧૦૦ શ્લોકની એક પ્રશસ્તિ છે. આમાંથી મેવાડના ઇતિહાસ અને આ મંદિર વિષે ઘણી માહિતી પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રસ્તુત મંદિરની દક્ષિણે એક ટેકરી પર અહીંના મઠાધિપતિ અને વિ.સં. ૧૦૨૮ (ઈ.સ. ૯૭૧) માં લકુલીશ ભગવાનનું મંદિર બનાવડાવેલ તે છે. આ મંદિરથી થોડે નીચે વિંધ્યવાસિની દેવીનું મંદિર છે. મૂળ તો બાપા રાવળના ગુરુ નાથ (સાધુ) હારિતરાશિ એકલિંગજીના મહંત હતાં. આથી તેમના પછી મંદિરની પૂજા ઇત્યાદિનું કાર્ય તેની શિષ્ય પરંપરા આધીન રહેલ. આ નાથોનો પ્રાચીન મઠ એકલિંગજીના મંદિરના પશ્ચિમે આવેલ છે. સમય જતાં (અનુસંધાન પૃ. ૩ની નીચેથી ચાલુ)
‘પથિક’ – મે * ૧૯૯૮ ૧૨
For Private and Personal Use Only
| SR No. | 535452 |
| Book Title | Pathik 1998 Vol 38 Ank 08 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagjibhai K Bhatti and Other |
| Publisher | Mansingji Barad Smarak Trust |
| Publication Year | 1998 |
| Total Pages | 20 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Pathik, & India |
| File Size | 2 MB |