Prabuddha Jivan 2010 Year 57 Ank 01 to 12 - Ank 02 is not available

SR No.: 525995
Original Sutra Author: N/A
Author: Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 2010
Total Pages: 352
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 54 MB

Page 189

ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૦.
પ્રબુદ્ધ જીવન
- ૧૩
સામાન્ય રીતે બાર અંગોમાં પ્રથમ અંગ તરીકે આચારાંગને કહ્યું છે. આ વાક્યરચના ઉપરથી એ સ્પષ્ટ છે કે કોઈ ત્રીજો પુરુષ સ્થાન અપાયું છે. છતાંયે એકથી વધારે ઠેકાણે એ અંગે જુદો મત કહી રહ્યો છે કે મેં આવું સાંભળ્યું છે કે ભગવાને આમ કહ્યું છે. પણ દર્શાવ્યો છે.૧૫
આનો અર્થ એ છે કે મૂળ વક્તા ભગવાન છે. જેણે સાંભળ્યું છે તે આચાર્ય મલયગિરિની નંદવૃત્તિ અને સ્થાનાંગ સમવાયાંગની ભગવાનનો સાક્ષાત શ્રોતા છે. અને તે જ શ્રોતા પાસેથી સાંભળીને વૃત્તિમાં આચારાંગને સ્થાપનાની દૃષ્ટિથી પ્રથમ તથા રચનાની અત્યારે જે સંભળાવી રહ્યો છે તે શ્રોતાનો શ્રોતા છે. આ પરંપરા દૃષ્ટિથી બારમું અંગ માને છે.૧૬
એવી જ છે કે જેમ કોઈ એક મહાશય પ્રવચન કરતા હોય, બીજા જ્યારે એજ ગ્રંથોમાં સંરચના અને સ્થાપના બંને દૃષ્ટિએ મહાશય તે પ્રવચનને સાંભળતા હોય અને સાંભળીને તે ત્રીજા આચારાંગને પ્રથમ અંગની માન્યતા પણ આપવામાં આવી છે. ૧૭ મહાશયને સંભળાવતા હોય. આમાંથી એવો ધ્વનિ નીકળે છે કે
નિર્યુક્તિકાર આચાર્ય ભદ્રબાહુસ્વામી, ચૂર્ણિકાર જિનદાસગણિ ભગવાનના મુખેથી નીકળેલા શબ્દો તો જેમ જેમ બોલાતા ગયા અને ટીકાકાર આચાર્ય શીલાંકના મત મુજબ ૧૨ અંગોમાં તેમ તેમ વિલીન થતા ગયા. ત્યારબાદ ભગવાને કહેલી વાત આચારાંગનો ઉપદેશ અને ગ્રંથરચના સહુપ્રથમ છે.૧૮
જણાવવાનો પ્રસંગ આવતાં સાંભળનાર મહાશય એમ કહે છે કે એક અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ વાત તરીકે આચારાંગ સાહિત્યના મેં ભગવાન પાસેથી આમ સાંભળ્યું છે. આનો અર્થ એ થયો કે ચૂર્ણિકારો અને વૃત્તિકારોના મતે તીર્થકરો સર્વપ્રથમ આચારનો લોકોની પાસે ભગવાનના પોતાના શબ્દો નથી આવતા પરંતુ કોઈ જ ઉપદેશ આપે છે અને ત્યારબાદ ક્રમિક રીતે અન્ય અંગોનું સાંભળનારાના શબ્દો આવે છે. શબ્દોનો એવો સ્વભાવ હોય છે કે પ્રતિપાદન કરે છે.૧૯
તે જે રૂપે બહાર આવે છે તે જ રૂપે ક્યારેય ટકી શકતા નથી. જો શ્રુતકેવળી ભગવાન ભદ્રબાહુસ્વામી આચારાંગને દ્વાદશાંગીનો તેમને તે જ રૂપમાં સુરક્ષિત રાખવાની કોઈ વિશેષ વ્યવસ્થા હોય સાર કહીને મોક્ષના અવ્યાબાધ સુખની પ્રાપ્તિનું મૂળ કારણ તરીકે તો જરૂર તેવું થઈ શકે છે. વર્તમાન યુગમાં આ પ્રકારના વૈજ્ઞાનિક દર્શાવે છે.૨૦
સાધનો ઉપલબ્ધ છે. એવા સાધનો ભગવાન મહાવીરના સમયમાં આચારાંગના અધ્યયનથી જ શ્રમણધર્મનું સ્વરૂપ યથાર્થરૂપે જાણી વિદ્યમાન ન હતાં. આથી આપણી સામે જે શબ્દો છે તે સાક્ષાત્ શકાય છે. આચારાંગને ભગવાન તરીકે પણ પ્રતિષ્ઠિત કરવામાં ભગવાનના નહિ પરંતુ તેમના છે કે જેમણે ભગવાન પાસેથી આવ્યું છે.
સાંભળ્યાં છે. ભગવાનના પોતાના શબ્દો અને શ્રોતાના શબ્દોમાં નિશીથસૂત્રકારે આચારાંગના મહત્ત્વનું આકલન કરતાં કહ્યું શબ્દના સ્વરૂપની દૃષ્ટિએ વાસ્તવિક રીતે ઘણું અંતર છે. છતાં પણ છે કે આચારાંગના અધ્યયન કર્યા બાદ જ મુનિ અન્ય શાસ્ત્રોનું આ શબ્દો ભગવાનના જ છે, એ પ્રકારની છાપ મનમાંથી ક્યારેય અધ્યયન કરવા માટે યોગ્ય બને છે. જો એ આચારાંગના અધ્યયન ખસી શકતી નથી. તેનું કારણ એ છે કે શબ્દયોજના ભલેને શ્રોતાની વગર અન્ય આગમોનું અવગાહન કરે છે, તો એ ચાતુર્માસિક હોય, આશય તો ભગવાનનો જ છે. પ્રાયશ્ચિત્તનો ભાગી બને છે.
આચારાંગનો સમય વ્યવહાર સૂત્રમાં આચારાંગના અધ્યયનનું જે ભારપૂર્વક મહત્ત્વ આધુનિક વિદેશી વિદ્વાનોએ એ વાત માની છે કે ભલે દેવર્ધિએ બતાવાયું છે એ જોતાં આ આગમ સ્વયંમાં અત્યંત આદરણીય બની પુસ્તક-લેખન કરીને આગમોનું સુરક્ષાકાર્ય આગળ વધાર્યું પરંતુ જાય છે. ત્યાં કહેવાયું છે કે તરુણ-યુવા કે વૃદ્ધ તમામ ભિક્ષુઓ- તેઓ, જેવું કેટલાક જૈન આચાર્યો પણ માને છે, તેમના કર્તા નથી. મુનિઓ માટે આનો સ્વાધ્યાય અનિવાર્ય છે. રોગી અને બિમાર કે આગમો તો પ્રાચીન જ છે. તેઓએ તેમને અત્રતત્ર વ્યવસ્થિત કર્યા.' અશક્ત મુનિએ સૂતા સૂતા પણ આનો (આચારાંગનો) સ્વાધ્યાય આગમોમાં કેટલાક અંશ પ્રક્ષિપ્ત હોઈ શકે છે પરંતુ તે પ્રક્ષેપના કરવાનો છે.૨૩
કારણે સમગ્ર આગમસાહિત્યનો સમય દેવર્ધિનો સમય થઈ જતો પરિસ્થિતિ કે સ્થિતિ ગમે તે હોય આચાર એજ અધ્યયન-ચિંતન- નથી. તેમાં કેટલાય અંશો એવા છે જે મોલિક છે. આથી સમગ્ર મનન અને અનુપ્રેક્ષાનો વિષય બને છે. કારણ કે આચરણથી જ આગમસાહિત્યનો રચનાસમય એક નથી. તે તે આગમનું પરીક્ષણ જીવનનું નિર્માણ થાય છે, જીવનને સાચી દિશા સાંપડે છે, કરીને કાળનિર્ણય કરવો જરૂરી છે. સામાન્ય રીતે વિદ્વાનોએ અંગમર્યાદાપૂર્વકનું આચરણ એજ આચાર છે.
આગમોનો કાળ, પ્રક્ષેપો છોડીને, પાટલિપુત્રની વાચનાના કાળને આચારાંગના કર્તા
માન્યો છે. પાટલિપુત્રની વાચના ભગવાન મહાવીર પછી છઠ્ઠા આચારાંગના કર્તૃત્વ સંબંધમાં તેનું ઉપદ્યાતાત્મક પ્રથમ વાક્ય આચાર્ય ભદ્રબાહુના સમયમાં થઈ અને તેમનો કાળ છે ઈ. સ. પૂ. કંઈક પ્રકાશ પાડે છે. એ વાક્ય આ પ્રમાણે છેઃ સુર્ય મે મારાં ! તેણે ૪થી શતાબ્દીનો બીજો દશક. ડૉ. જેકોબીએ છંદ વગેરેની દૃષ્ટિએ મવિયા વમરવયં-હે ચિરંજીવ! મેં સાંભળ્યું છે કે તે ભગવાને આમ અધ્યયન કરીને એવો નિર્ણય કર્યો હતો કે કોઈ પણ હાલતમાં