Prabuddha Jivan 2006 Year 17 Ank 01 to 12 - Ank 04 is not available

SR No.: 525991
Original Sutra Author: N/A
Author: Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 2006
Total Pages: 318
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 22 MB

Page 304

પ્રબુદ્ધ જીવન
નિરાશ થઈને કર્ણ, દુર્યોધન વગેરે હસ્તિનાપુર પાછા ફરે છે. અજ્ઞાત બ્રાહ્મણરૂપે કુંભારને ઘરે રહેલા પાંડવો જ છે ને તેઓ સ્વયંવરમાં સફળ થયા છે એવું અભિજ્ઞાન કૌરવોને થાય છે એટલે દુર્યોધન, કર્ણ વગેરે પાંડવોના વિનાશનો વિચાર કરવા ધૃતરાષ્ટ્ર પાસે આવે છે. સ્વયંવરમાં શું થયું તેની ધૃતરાષ્ટ્રને ખબર નથી. દુર્યોધન-કર્ણ ખબર આપે તે પહેલાં વિદુરે ધૃતરાષ્ટ્રને કહ્યુંઃ ‘મહારાજ! આપણું અહોભાગ્ય છે કે કો૨વવંશની વૃદ્ધિ-અભિવૃદ્ધિ થઈ રહી છે. વર્ષન્ત ઇતિ વિસ્મિત 1 વિદુરની ઉક્તિમાં બે અર્થ છે. એક તો પાંડવી લાક્ષાગૃહમાં મર્યા નથી ને બીજું પત્ની રૂપે તેઓ દ્રૌપદીને પામ્યા છે. એ અર્થમાં કૌરવવંશની વૃદ્ધિ, પણ ધૂર્તરાજ ધૃતરાષ્ટ્ર સમજ્યો કે સ્વયંવરમાં દુર્યોધન વિજયી થયો છે એટલે બે વાર ધન્યભાગ્ય ! ધન્યભાગ્ય ! બોલ્યો ને તે દુર્યોધન-કર્દીની ઉપસ્થિતિમાં. એ પછી વિદુર નિજ ભવને જાય છે. જતાં જતાં સ્વયંવરમાં કરવાનો નહીં પણ પાંડવોનો વિજય થયો છે એવો ઘટસ્ફોટ કરે છે. તોય બે વાર ‘ધન્ય ભાગ્ય ! ધન્ય ભાગ્ય !' બોલે છે. વિદુરના ગયા બાદ દુર્યોધન ને કર્ણ, ધૃતરાષ્ટ્રને ઉધડા લે છે કે તમે કેવો બફાટ કર્યો છે ત્યારે એ પૂર્વરાજ કહે છે ઃ એ તો મેં, વિદુરજી મારો અસલ મનોભાવ જાણી ન જાય એટલા માટે કૃતક વ્યવહાર કરેલો; બાકી તમારી યોજનામાં મારો સાથ-સહકાર રહેશે.' વિદુરજી સમક્ષ જ્યારે ધૃતરાષ્ટ્ર અહીંભાગ્ય ! અહીંભાગ્ય ! બોલ્યા ત્યારે વિદુરજીએ ધૃતરાષ્ટ્રને કરડાકીમાં કહ્યુંઃ મહારાજ ! સો સો વર્ષ તક તમારી બુદ્ધિ આવી જ રી' નિત્યં ભવતુ તે બુદ્ધિ રેખા રાજત સમાઃ। ધૃતરાષ્ટ્રનું ચરિત્ર સપાટ (ફ્લેટ) નથી, રાઉન્ડ-સંકુલ છે...પરિવર્તનશીલ છે...નહીંતર દુર્યોધન-કર્ણ સમક્ષ એમ ન બોલેઃ ‘વિવેકતું નાહમિચ્છામિ ત્વાકારં વિદુર પ્રતિ 1” “બેટા! હું મારી આકૃતિથી વિદુરના મન પર મારા અસલી ભાવી પ્રગટ કરવા માગતો નહોતો. અભિમન્યુ ને કુન્તાની પ્રશસ્તિ કરનારો આ છે ધૃતરાષ્ટ્ર !
દુર્યોધન દુર્મતિ ને દુષ્ટ છે પણ એની દુર્મતિ ને દુષ્ટતા સરળ ને પારદર્શક છે જ્યારે ધૃતરાષ્ટ્ર કુટીલ, સંકુલ ને મીંઢો છે. આદિ પર્વમાં (૧: ૧૧૦-૧૧૧) વ્યાસજીએ કૌરવ-પાડોના મુખ્ય મુખ્ય મહારથીઓને સાપન્ન રૂપક દ્વારા નિરૂપ્યા છે. તેમાં એ સર્વનાં વ્યક્તિત્વનાં વ્યાવર્તક લક્ષશો મોટે ભાગે વ્યક્ત થયાં છેઃ
૫-૧૬૯ ડિસેમ્બર ૨૦૦૬
ત્રણ વૃત્તિઓ કામ કરે છે. એક તો દુષ્ટ-દુર્મતિ દુર્યોધન પ્રત્યે વધુ પડતો અંધ પુત્ર-પ્રેમ, બીજું, ઉપર ઉપરથી પાંડુ ને પાંડવો પ્રત્યે કૃતક સમભાવ પણ અંદરખાનેથી આખું રાજ્ય પડાવી લેવાની ગુપ્ત સુપ્ત લિપ્સા ને ત્રીજી યોજના પ્રમાણે ઇપ્સિત પરિજ્ઞામ ન આવે તો સઘળો દોષ નિયતિને ચોપડે જમા કરી-કરાવી દેવાની પ્રારબ્ધવાદી મનોવૃત્તિ. આવી વ્યક્તિને ‘મૂર્ખ’ શી રીતે કહી શકાય? મને લાગે છે કે ધૃતરાષ્ટ્ર જો જન્માંન્ધ ન હોત તો એ પણ કૌરવપક્ષે રહી, ભષ્મની જેમ પાંડવો વિરુદ્ધ યુદ્ધમાં ભાગ લેત. ભીમ-દ્રોણ અર્થ–દાસ હોવાને કારણે, ધૃતરાષ્ટ્ર ‘સગા લોહીને કારશે. મને લાગે છે કે સમગ્ર માનવ જાતિમાં વ્યક્ત કે અવ્યક્ત રૂપે ક્યાંક ને ક્યાંક આ ધૃતરાષ્ટ્ર-વૃત્તિ રહેલી જ છે.
‘દુર્યોધન એક ક્રોધમય મહાવૃક્ષ છે; તેનું થડ કર્ણ છે. શાખા-સમૂહ શકુનિ છે. દુઃશાસન પરિપુષ્ટ પુષ્પ અને ફળ છે અને મૂર્ખ રાજા ધૃતરાષ્ટ્ર તેનું મૂળ છે.’
એની તુલના–વિરોધમાંઃ
‘યુદ્ધિષ્ઠિર એક ધર્મમય મહાવૃક્ષ છે; તેનું થડ અર્જુન છે, શાખા-સમૂહ ભીમસેન છે, માડીના બે પુત્રો પરિપુષ્ટ પુષ્પ અને ફળ છે, અને કૃષ્ણરૂપી બ્રહ્મ અને બ્રાહ્મણો તેનું મૂળ છે.'
વ્યાસજી ધૃતરાષ્ટ્રને ‘મૂર્ખ' અને દુર્યોધન રૂપી ક્રોધમય મહાવૃક્ષનું મૂળ કહે છે પણ મને વ્યાસજીનો પૂર્વાર્ધ ચિંત્ય લાગે છે, ઉત્તરાર્ધ સર્વથા સત્ય. ધૃતરાષ્ટ્ર મૂર્ખ નથી પણ પૂર્વ છે. એનામાં એક સાથે
કુરુ-પાંડવો ને યાદવોનો અનુક્રમે વિનાશ થાય છે બે વ્યસનોને કારણે...એક દ્યુતક્રીડા ને બીજું મંદિરા પાન. યુધિષ્ઠિર જેવા ધર્મરાજ, એકવાર નહીં પા બબ્બેવાર દ્યુતક્રીડામાં પરાજિત થાય છે ને વનવાસ વેઠવો પડે છે. દ્યુતક્રીડામાં ધર્મરાજ ધનદોલત કે રાજ્ય જ દાવમાં નથી લગાવતા પટ્ટા સત્ની દ્રોપદીને હીડમાં હારી જાય છે, ત્યારે હદ થાય છે. પ્રથમ ધુતક્રીડા વખતે, ભીષ્મ, કોશ, વિદુરને કહે છે કે ભલે રમતા...આર્થોની એ રમત છે ને સામેથી આમંત્રણ રૂપી પડકાર આવે એનો અ-સ્વીકાર કરવો એ સાચા ક્ષત્રિયને માટે નાનમ સમાન છે, અને જો ઘુતક્રીડા વખતે કૈંક અન્યાય થશે તો આપણે છીએ ને મતલબ કે પ્રથમ શ્રુતકીડાના મૂળમાં ધૂર્ત ધૃતરાષ્ટ્ર જ છે. દ્યુતક્રીડા ખેલાય છે ત્યારે એ જ વારંવાર પૂછે છેઃ 'મેં ! કોશ હાર્યું કે કોશ જીત્યું ? ત્યારે એની કુતૂહલભરી પૃચ્છામાં કૌરવો જીતે ને પાંડવો હારે...એવો અર્થ-ધ્વનિ સ્પષ્ટ રૂપે સંભળાય છે. દ્યુતક્રીડા ખેલનમાં કપટ નિષ્ણાંત શકુનિને કારણે બબ્બેવાર પાંડવો હારી જાય છે. વનવાસ વેઠવી પડે છે. દ્રૌપદીનું ભરી સભામાં અપમાન થાય છે ત્યારે બીજા પાંડવી ધર્મરાજની જેમ મૌન રહે છે પણ સઘન્યુ વૃોદર-ભીમ-પ્રતિજ્ઞા કરે છે...સો એ સો કૌરવોને મારી નાખવાની ને દુઃશાસનનું રક્ત પીવાની... ત્યારે કોઈનાથી ન બીતો ધૃતરાષ્ટ્ર કેવલ ભીમથી ડરી જાય છે...એ સ્વયં સંજયને કહે છેઃ
‘જાગર્ષિ શત્રયઃ સર્વા દીર્ઘાયુષ્યચ્ચ નિઃશ્વાસન | ભીતો વૃકોદરાનૢ તાત સિંહાત્ પશુરિવાપરઃ ।।
(ઉદ્યોગપર્વ-૫૧/૩)
હે સંજય સિંહથી ભયભીત થયેલાં પશુઓની જેમ ભૌમથી ભયભીત થયેલો હું રાતભર ઊના લાંબા શ્વાસ લઈ જાગતો પત્ની રહું છું. ધૃતરાષ્ટ્રનો આ ભય ભીમે સાચો પાડ્યો, પ્રતિજ્ઞા પાળીને. વિવેકશક્તિ હોવા છતાં, અંધ પુત્રપ્રેમ ને રાજસત્તાના લોભને કારણે તે ભીષ્મ-દ્રૌણ-વિદુરની સલાહને અવગણીને મૂઢ ને વિવેકહીન
બની જાય છે. અને જ્યારે જ્યારે પરાભવ વેઠવી પડે છે ને પોતાના
પાસા પોબાર પડતા નથી ત્યારે ત્યારે એ દેવને દોષ દે છે, પોતાના દુષ્કર્મને નહીં. વિદુર જ્યારે દ્યુતક્રીડાનો વિરોધ કરે છે ત્યારે ધૃતરાષ્ટ્ર કહે છેઃ 'વિદુર! દેવે આ દ્યુતક્રીડાનું નિર્માણ કર્યું છે...એથી આપશે