Prabuddha Jivan 2006 Year 17 Ank 01 to 12 - Ank 04 is not available

SR No.: 525991
Original Sutra Author: N/A
Author: Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 2006
Total Pages: 318
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 22 MB

Page 218

પ્રખર જીવન
વિશ્વમૈત્રીનું પર્વ
7 કુમારપાળ દેસાઈ
પર્યુષણ પર્વની આરાધના અને આત્મશુદ્ધિની યાત્રાનું શિખર છે સંવત્સરિ પર્વ. પર્યુષણ પર્વના દિવસો એ આંતરખોજના દિવસો છે. બહિર્મુખ માનવી સતત બાહ્યજગતમાં ભ્રમણ કરતો રહે છે. બાહ્ય જગત જોવું સ૨ળ હોય છે, કારણકે એને માટે નજર હોય તો ચાલે, દૃષ્ટિની કશી જરૂર નથી. ઇંદ્રિયોનું મુખ પણ બાહ્યજગત પ્રતિ વિશેષ રહેતું હોય છે. આવે સમયે આધ્યાત્મિક સંકેત આપતું પર્યુષણપર્વ એ આત્મનિરીક્ષાનું પર્વ છે. વ્યવહારમાં અનેક જીવોને દુભવવાનું બને છે. એમના પ્રત્યે અન્યાય, અનાદર કે અપરાધ થઈ જાય છે. વે૨, વિરોધ કે વૈમનસ્ય જન્મે છે. આ બધાનો વિચાર કરીને એ ભૂલભરેલા માર્ગેથી પાછા વળવાની વાત છે. એમની ક્ષમા માગવી, એમની સાથેનો ઘેર અને વિરોધ ત્યજી દેવો, એટલું જ નહીં પણ એમની સાથે મંત્રીભાવ કેળવવો એ ક્ષમાપનાનો તંતુ છે. આ શમાં માત્ર માનવસંબંધી પૂરી સીમિત નથી, કિંતુ સમસ્ત જગતને આવરી લે છે. વળી આવી ક્ષમા માગનાર તે આરાધક છે. ક્ષમાપનાથી પાપમય વિચારો અને અશુદ્ધ આચારો નાશ પાર્મે છે અને કર્મની પાટી ચોખ્ખી થાય છે, આથી જ ક્ષમાપના આત્મશુદ્ધિ દ્વારા આત્મસ્વરાજ્ય આપે
,
છે.
આપણે જાણીએ છીએ કે જીવનમાં પદે પદે ભૂલ થવાનો સંભવ છે. ધન માટે, સત્તા માટે, માન માટે કે કાંચન માટે, કલેશ અને કંકાસ થાય છે. માનવી ભૂલ કરે, કલેશ કરે, કલહ કરે, પણ જો તેનું હૈયું શ્રાવણી વાદળ જેવું કરો, અને તપની ગરમી લાગશે તો તે માની શિતલ જલવર્ષા કરી.
તા. ૧૬ ઓગસ્ટ ૨૦૦૬
પર્યુષણ પર્વમાં આપણે જે ક્ષમાની વાત કરીએ છીએ તે તો હૃદયની વ્યાપકતામાંથી, ગુણોની સંસ્કૃતિમાંથી અને વિયાની ઉપશાંતતામાંથી પ્રગટેલી હોવી જોઈએ. સંસ્કૃતમાં ‘ક્ષમા'નો એક અર્થ ‘પૃથ્વી' છે.
આ
પૃથ્વી પર રહેતો માનવી એ પૃથ્વીને ખોદે છે, ખૂબ ઊંડે જઈને ખારા રચે છે. આ બધું હોવા છતાં પૃથ્વી સહન કરે છે. પૃથ્વી એ સહનશીલતાનું પ્રતીક ગણાય છે. ક્ષમા એટલે સહનશીલતા. ક્ષમાનો બીજો અર્થ છે શક્તિ અને એથી જ ક્ષમા વીરસ્ય ભૂષણમ્' એમ કહેવાયું છે. ક્ષમાનો ત્રીજો અર્થ છે નિર્ણય થવું, એટલે કે પ્રેષિગાંઠ છોડવી, ક્ષ એટલે ગાંઠ અને માઁ એટલે નષ્ટ કરવું. આજના જીવનમાં ઘણી ગાંઠ છે. પિતા-પુત્ર વચ્ચે મતભેદ છે, ગુરુ-શિષ્ય વચ્ચે કલા છે. પતિ-પત્ની વચ્ચે ગેરસમજ છે, મિત્ર મિત્ર વચ્ચે મારામારી છે. શેઠ અને નોક૨નાં દિલ દુભાયેલાં છે. પડોશી સાથે વઢવે૨ છે. નજીકના સાથે નેહ તૂટ્યો છે. આવે સમયે ભાંગેલા હૈયાને સાંધવાનું કામ ક્ષમા કરે છે. ક્યાંક મદની ગાંઠ છે તો કયાંક વેરની ગાંઠ છે. શેડીમાં જ્યાં ગાંઠ હોય છે ત્યાં રસ હોતો નથી, આથી જ વ્યક્તિ-વ્યક્તિ વચ્ચેના સંબંધો શક અને નિરસ બની ગયા છે. તેને જીવંત કરવાનો
ક્ષમાપનાનો મંત્રમાં ક્ષમા માગવી અને આપવી—એમ બંને ભાષા સમાયેલા છે. કોઈની ક્ષમા માગતાં પહેલાં માનવીને અહંકારના શિખર પરથી નીચે ઉતરવું પડે છે. જે માગતાં મોટાઈ કે નાનાઈ નડે નહીં એનું નામ જ મિચ્છા મિ દુક્કડમ્, મન, વચન અને કાયાથી કરતા, કરાવતા અને અનુમોદના જાશે-અજાણે થયેલા દોષોનીઉપાય છે ક્ષમા. જૈન ધર્મના બીજાથી ત્રેવીસમાં તીર્થંકર સુધીના
માફી માગવાની હોય છે. આ સમયે શિક્ષિત કે નિરક્ષર, ગરીબ કે તવંગર, ગુરુ કે શિષ્ય એવો કોઈ ભેદ રહેતો નથી. આવા કશાય ર્મદનો વિચાર કર્યા વિના વ્યક્તિએ પોતે જ સાર્મથી ક્ષમા માગી લેવી જોઇએ. આવી ક્ષમા જીવનનો આનંદ અને તપની વસંત બને છે. વસંતનું આગમન થતાં કુદરત જેમ સોળે કળાએ ખીલી ઊઠે, એ જ રીતે જે સાધક સ્વજીવનમાં ક્ષમાને સ્થાન આપે છે તેના જીવનમાં આત્માના ગુણોની વસંત મારી ઊઠે છે.
સમયગાળાનું માનવીનું વનપ્રમાણમાં સરળ હતું, ભૂલ થાય એટલે ક્ષમાં માગી લેતા, પણ આજનું જીવન જટિલ બન્યું છે. માણસ પોતે અશાંત છે, અને જગતને અશાંત કરે છે. કાજળની કોટડી જેવો ક્યાંક સંસાર ચાલે છે. જાણતાં મદ, માન, કામ, ક્રોધ થઈ જાય. અજાણતાંય થઈ જાય. કાયાથી ન થાય તો વચનથી થાય. વચનથી ન થાય તો મનથી થઈ જાય.
માત્ર શબ્દોચ્ચાર કરીને કે પત્રિકા લખીને વ્યવહારમાં ક્ષમા માગવામાં આવે, તો તે દ્રવ્યક્ષમાં ગણાય, પરંતુ એ ક્ષમાભાવ થાય તો એ ભાવક્ષમા ગણાય. જે જે જીવો સાથે વે૨ બંધાયા હોય તેની
ક્ષમા માગવી અને પુનઃ એવી ભૂલ ન થાય એવો ભાવ રાખવો તેને ભાવક્ષમા કહે છે. જૈનદર્શન કહે છે કે સમ્યક્ દૃષ્ટિ આત્મા ભાવક્ષમાપના કરી શકે છે. અજ્ઞાની જીવ ભાવ ક્ષમાપના કરી શકતો નથી, આથી જ ખમવું અને ખમાવવું, ઉપશમવું ને ઉપશમાવવું એ ચારિત્રનો સાર ગણાય છે.
અસતુ માનીએ અને સત્ નીકળે. સત્ વળી અસત્ કરે. આંખ જુએ કંઈ અને નીકળે કંઈ, વાટે અને ઘાટે વિષયવૃત્તિઓ વેરાયેલી છે, ત્યારે ક્ષમાપનાનું પર્વ એ વિશ્વમૈત્રીનું પર્વ છે. ત્રણ લોકના જીવોને અભય બક્ષનારું પર્વ છે.
ક્ષમા એ ધર્મઅનુષ્ઠાનનો માપદંડ છે. ધર્મના અનુષ્ઠાન કેટલે અંશે આત્મસાત થાય છે તેનો તાળી માવૃત્તિના વિકાસ પરથી મળી શકે. ક્ષમાને ધર્મભાવનાનું બેરોમીટર કહેવાય. ક્ષમા ન હોય તો બધાં વ્રત, જપ, તપ, ધ્યાન, અનુષ્ઠાન સફળ થતાં નથી.
વળી ક્ષમા એ આત્માનો ગુણ છે, જે ક્રોધ અને કષાયથી વિકૃત