Page Text
________________
- પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૬ ડિસેમ્બર, ૨૦૦૪
'
દાદીના શબ્દપ્રયોગ,
1 ડૉ. રણજિત “અનામી’ . મારાં દાદી આમ તો સાવ અભણ હતાં પણ અનુભવમાં બહુ જ અર્થ કરવાની સ્વતંત્રતા આપે તો હું એનો એવો અર્થ કરું કે સમૃદ્ધ હતાં. હું સવા વર્ષનો હતો ને માતૃસુખથી વંચિત બની ગયો. ‘વ્યવહારમાં વંચના કરવી તે વહેરો વંચો ! ઘણીવાર દાદી મને કહેતાં પણ દાદીએ માતા અને દાદીનું વાત્સલ્ય આપવામાં રજ માત્ર કચાશ “મારો રોયો લપોડ' છે. લપોડનો વાચ્યાર્થ તો થાય છે ખોટાં વચન રાખી નથી. કહેવતોની સમૃદ્ધિ મને દાદી તરફથી વારસામાં મળી. આપનાર, ખોટી ડંફાશ મારનાર, લબાડી, જૂઠું બોલવાની ટેવવાળાને બાર વર્ષનો થયો ને વતનમાં રહ્યો ત્યાં સુધી દાદીએ મારા ઘડતરમાં પણ લબાડ’ કે ‘લબાડી' કહેવાય છે. મારા પિતાજી કોઇપણ પ્રકારના મહત્ત્વનો ભાગ ભજવેલો. ન માયો સમજી મને દાદીએ ખૂબ ખૂબ ભલીવાર વિનાના માણસને “લપોડશંખ' કહેતા. “લબાડ અને લાડ લડાવેલાં તેથી હું અતિ લાડમાં બગડ્યો પણ હોઇશ. મને “લપોડ'માં અર્થનું કેટલું બધું સામ્ય છે ! “પ” અને “બ” માં પણ ઠેકાણે લાવવા દાદી તે કાળે મારા માટે જે શબ્દ-પ્રયોગ કરતાં હતાં ક્યાં અંતર ઝાઝું છે ? વચ્ચે “ફ” જ આવી જાય છે ! દાદીએ ચીંધેલું તેનું આજે આઠેક દાયકા બાદ સ્મરણ થાય છે. એમાંના કેટલાક કોઈ કામ ન કરું ને રમવા ભાગી જાઉં તો બોલવાનાંઃ “મારો રોયો શબ્દ-પ્રયોગ આજે વ્યવહારમાં વપરાતા નથી. મને સોંપેલું કોઈ બેહર છે.' જોડણી કોશમાં “બેહર' શબ્દ નથી...બેસર છે. સૂરતીઓ કામ હું સુપેરે ન કરે તો દાદી હંમેશ ટોકતીઃ-
“સ'ને બદલે “હ' બોલતા હોય છે. “હવા રૂપિયાનું હવા હે૨ હાક.” મારો રોયો વેતા વિનાનો છે.” હવે તે કાળે તો હું ‘વેતા' શબ્દનોં “બેસર'નું બેહર' થયું હોય પણ એનો અર્થ થાય છે અડધી કાળી ને અર્થ સમજવા અસમર્થ હતો પણ આજે વિચારું છું તો ‘વેતા’ શબ્દ અડધી રેતાળ જમીન. સંસ્કૃત “વિત્તિ' શબ્દ પરથી આવ્યો છે. વિત્તિ એટલે સમજ કે વેત સંસ્કૃતમાં ‘વેસર' શબ્દ છે જેનો અર્થ “ખચ્ચર' થાય છે. “વ” નો પરથી ! ભલીવાર, ડહાપણ કે આવડત વિનાનો ને ‘વેતા વિનાનો “બ” અને “સ” નો “હ” થતાં “વેસર'નો “બેહર' થાય. “મોટો ઘોડા કહેવાય. કમઅક્કલ કે ગાંડાને પણ વેતા વિનાનો કહેવાય. સંસ્કૃતમાં જેવો થયો કે ખોલા જેવો થયો પણ અક્કલ ના'વી'...એમ ઉપાલંભમાં ‘વેત્તા' એટલે જાણકાર, જાણનાર શબ્દ છે. જે “વેત્તા' નથી તે ‘વેતા' બોલાય છે. ઘોડા કરતાં ખચ્ચર' કનિષ્ટ પણ ભાર ઉપાડવામાં અવ્વલ. વિનાનો. નાનપણમાં પણ હું મારું સ્મરણ છે ત્યાં સુધી પ્રમાદી દાદીને કદાચ ખચ્ચર' અર્થ જ અભિપ્રેત હશે ! “મારો રોયો હોહરો’ નહોતો બલકે વધુ પડતો ચંચળ ને તરવરિયો હતો...પણ દાદીએ છે. જોડણી કોશમાં આ શબ્દ નથી પણ મને બરાબર ખબર છે કે ચીંધેલું કામ ન કરું ને પથારીમાં પડ્યો રહું એટલે દાદી અચૂક જ્યારે હું કોઇપણ સોંપેલું કામ કરવાનું ભૂલી જાઉં ત્યારે દાદી ‘હોહરો’ બોલવાની; “મારો રોયો પદોડ' છે. કોઇપણ વાક્યમાં ‘રોયો’ શબ્દ શબ્દ–પ્રયોગ કરતાં. એવો જ એમનો બીજો શબ્દપ્રયોગ કર્તા: ‘મારો દાદીનું ધ્રુવપદ હતું. તે કાળે પદોડ શબ્દ મને કદાચ પ્રશંસાવાચક રોયો ફગડણ છે.” “ફકદંડ” કે “ફગદંડ પણ છે. “ફાગ', “ફગવું લાગ્યો હશે. “સાર્થ ગુજરાતી જોડણી કોશ'માં દાદીનો આ “પદોડ' ઉપરથી આ શબ્દ આવ્યો છે જેનો અર્થ ‘ઉડાઉ', લુચ્યું કે બેફિકરું શબ્દ નથી પણ પદેડવું' કે “પદોડવું” શબ્દ છે. સંસ્કૃત ‘પ્રવ્રુ' દોડવું થાય છે. “ફગડણ' જેવો બીજો પ્રયોગ અત્યાર સુધી ક્યાં ફાગ ગાવા - ઉપરથી કે પાદવું પરથી એ શબ્દ આવ્યા હશે ? હિંદીમાં ‘પદોડા' ગયો હતો. આ પણ ફંગવું ઉપરથી આવ્યો છે. પ્રાચીન સાહિત્યમાં શબ્દ છે જેનો અર્થ થાકી જાય ત્યાં સુધી ખદેડવું કે દોડાવવું થાય છે. “ફાગ’ નામનો કાવ્યપ્રકાર છે..ફાગ ગાવા જતાં સમયનું ભાન ન મરાઠીમાં ‘પુદડો' શબ્દ છે જેનો અર્થ ગમે તેમ-બગડે ત્યાં સુધી રહે તે સાવ સ્વાભાવિક છે. આનંદ સિવાય એમાં બીજી કોઈ કમાણી ખૂબ વાપરવું કે કામમાં લેવું એવો થાય છે. સંસ્કૃત, હિંદી, મરાઠી નહીં એટલે આવો એનો અર્થ થયો. મારો રોયો બામચા જેવો છે.' શબ્દો સાથે ‘પદોડ' એટલે ‘પ્રમાદી', આળસુ, કામ કર્યા વિના પડી જોડણીકોશમાં આ શબ્દ નથી. મારા કયા વર્તનના પ્રત્યાઘાતરૂપે રહેનારો એવો અર્થ સંકળાયેલો નથી બલકે ફરજિયાત રીતે સક્રિય આ શબ્દ દાદી વાપરતાં તેની મને ખબર નથી. સંભવ છે કે કદાચ કરવાનો ભાવ છે તો પછી જોડણી કોશમાં “પાદવું' પરથી પદડ અસ્વાભાવિક વર્તન માટે એ શબ્દ વાપરતાં હોય !...પણ મને પાકી શબ્દ આવ્યો હશે એવો શંકાસૂચક પ્રશ્નાર્થ છે તે દાદીને અભિપ્રેત ખાતરી છે કે તેઓ આ શબ્દ ઘણીવાર વાપરતાં. રામલીલા, ભવાઈ હશે ! કોઇકવાર એવા ભાવાર્થનું એ બોલતા પણ હતાઃ “મારો કે તૂરી સાથે એને દૂરનો કોઈ સંબંધ હોય ? –ન-જાને. “ભામટા'નો રોયો પદોડની માફક પથારીમાં પડ્યો પડ્યો પાદ્યા કરે છે.” “પદોડ' “બામચો' થયો હોય ! ભામટો એટલે રખડેલ, ઉઠાવગીર, ભમતો જેવો એક શબ્દ તે વારંવાર વાપરતાં-“મારો રોયો દગડો છે.’ ‘દગડ ચોર. અત્યારે તો મને આટલાં જ ‘વિશેષણો” યાદ આવે છે. મોટાભાઈ ! કે “દગડું' શબ્દનો અર્થ હિંદીમાં ‘દગલબાજ', લુચ્ચ થાય છે. સાચી જીવતા હોત તો શબ્દવૃદ્ધિ થાત પણ દાદીના આ ઉપાલંભોમાં કોઈ વાત પર વિશ્વાસ ન મૂકનાર-કામની બાબતમાં હરામખોરી કે લુચ્ચાઇ તિરસ્કારનો ભાવ નહોતો. દાદીની ગાળો પણ ઘીની નાળો જેવી કરનારને માટે પણ એ શબ્દ વપરાય છે ‘દગડાઈ; પણ દગડ’ન લાગતી. સમજતો નહોતો એટલે આનંદથી હસી કાઢતો. આજે સમજુ એક અર્થ ‘પથ્થર’, ‘પહાણો', પથ્થરનું ચોસલુ, ટેકુ કે ગચિયું પણ છું તો ય મને એ બધા શબ્દ-પ્રયોગ યથાર્થ લાગે છે. કેટલા બધાં થાય છે. મને લાગે છે કે દાદીને મન “દગડો'–એટલે પથ્થર, પહાણા પ્રેમથી, કેટલી બધી લાગણીથી દાદી આવા શબ્દ-પ્રયોગ કરતાં હતાં. જેવો અર્થ અભિપ્રેત હશે. પથ્થર પડ્યો ત્યાં પડ્યો. ઉઠાવનાર મળે મારા જીવન-ઘડતરમાં દાદીનો ખૂબ મોટો હિસ્સો ને પ્રભાવ છે. તો ઊઠે...બાકી દગડાઈ કરીને દગડો' બની જાય ! મારાથી બે સાલું મારા મોટાભાઇએ છેલ્લો-શ્વાસ લીધો ત્યારે ખાસ તો દાદીને યાદ મોટા મારા ભાઈ સાથે હું કોઈ વસ્તુની આપ-લેમાં અન્યાય કરું તો કરેલાં. મેં મારા એક પુસ્તકમાં તેમને આ રીતે અર્પણ કરેલ છે - દાદી બોલવાનાઃ “મારા રોયા ! ‘વહેરો વંચો' કરનારનું કોઈ દિ' “જાતે ભણ્યાં ના, અમને ભણાવ્યા.” ‘ભલું ન થાય.” વહેરો વંચ' એટલે ભેદ, આંતરો. “વહેરવું જેમને દાદી ને દાદાનો પ્રેમ મળ્યો છે એ આત્માઓ કેટલા બધા એટલે-પ્રાકૃત ‘વિહુર' સંસ્કૃત-વિધુર-વિયુક્ત–છૂટું પાડેલું. વહેરો સુખી ગણાય ! વંચો'નો જે સાચો અર્થ થતો હોય તે પણ મને કોઈ સ્વતંત્ર રીતે
| SR No. | 525989 |
| Book Title | Prabuddha Jivan 2004 Year 15 Ank 01 to 11 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ramanlal C Shah |
| Publisher | Mumbai Jain Yuvak Sangh |
| Publication Year | 2004 |
| Total Pages | 138 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India |
| File Size | 11 MB |