Prabuddha Jivan 2000 Year 11 Ank 01 to 12 - Ank 02 is not available

SR No.: 525985
Original Sutra Author: N/A
Author: Ramanlal C Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 2000
Total Pages: 130
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 12 MB

Page 43

તા. ૧૬-૫-૨૦૦૦
પ્રબુદ્ધ જીવન કેવળ કુતૂહલવશાતું, ‘યજ્ઞશેષ’નાં ૫૦૪ પૃષ્ઠો આમતેમ સંસ્કૃત નાટકનો કવિ સુંદરમે કરેલ અનુવાદનો પણ રસમય ફેરવીએ તોય પ્રથમ દૃષ્ટિએ આપણું ધ્યાન ખેંચાય છે એના પરિચય કરાવ્યો છે. વળી, કાવ્ય પ્રયોજનાદિની બાબતમાં વિષય-વૈવિધ્ય પરત્વે પ્રમાણમાં “યજ્ઞશેષ’નાં ટૂંકા અને એક મમ્મટ અને આચાર્ય હેમચન્દ્રની પણ તુલના કરી છે. બે અપવાદ સિવાય મોટે ભાગે શ્રધ્ધાંજલિ રૂપે લખાયેલા “યજ્ઞશેષમાં ‘ઉત્સવ’, ‘બદ્ધનો સંદેશ’, ‘બુદ્ધનાં પ્રવચનો', લેખોનાં શીર્ષકો જોઈએ તો, કેટલી બધી વિશિષ્ટ વિભૂતિઓ 'લોકાયત દર્શન’, ‘દેવલશ્રુતિ', “ગુજરાતના દેવપ્રાસાદો', સાથે એમનો ઘનિષ્ઠ સંબંધ હતો અને એમનાં કાર્યને યથથરૂપે “વચનામત”, “રસિકવલ્લભ’ જેવા સાદા, સરલ, માહિતીપ્રધાને મલવતા કેવાં તો ઔચિત્યપૂર્ણ વિશેષણો વાપરી. એમણે લાઘવ લેખો છે. તો લેખકની પ્રકાંડ વિદ્વતા અને મૌલિક સંશોધકની સાધ્યું છે. દા.ત. વિધાન વહીવટકર્તા : એચ. એમ. પટેલ, શક્તિના અચ્છા પ્રતીક જેવા કેટલાક નિબંધો પણ છે. દા.ત. આપ્ત સમિટ : કે. કા. શાસ્ત્રી, મહામનીષી : મુનિ ભારતીય તત્વવિઘા : એક દષ્ટિ’, ‘વહીવટી શબ્દકોશની. ચતુરવિજયજી, કેશવ હર્ષદ ધ્રુવ : સંપાદક અને ભાષાશાસ્ત્રી, રચનાના કેટલાક પ્રશ્નો: ‘મિરાતે અહેમદી' ગ જરાતની સ્વ. મોહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ : જૈન સાહિત્યના પ્રકાંડ સંશોધક,
પ્રમાણભૂત “ફારસી તવારીખ, “મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યઆચાર્ય ડૉ. માર્કડ : અનુસ્મૃતિ, પરમ હિતેચ્છુ : અંબાલાલ
નરસિંહ મહેતા અને સમકાલીન જૈન કથાસાહિત્ય’, ‘નરસિંહરાવ જાની, ઈતિહાસકાર : રત્નમણિરાવ, વિદ્યાબહેન : કેટલાંક
: ભાષાશાસ્ત્રમાં પ્રસ્થાનકાર’ અને ‘પાટણના જૈન જ્ઞાનભંડારો સંસ્મરણો, સાધુચરિત વિદ્વાન : ડૉ. જિતેન્દ્ર જેટલી, ડૉ.
અને ભારતીય સાહિત્ય” તથા “ઐતિહાસિક શબ્દકોશ : કેટલાક ચંપકલાલ શુક્લ : જીવન અને કાર્ય, વ્યક્તિત્વ વડલા સમ :
વિચારો વગેરે વગેરે. વળી ડૉ. સાંડેસરા, પ્રચંડમનો સદ્ગત પ્રો. રસિકલાલ છો. પરીખ અને ભાઈકાકાનો અક્ષરદેહ.
દાટનાશાલી, મહામનીષી કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્ય શ્રી આ તેરેક મહાનુભાવોને ફાળવેલા લગભગ ૬૦ પૃષ્ઠોમાં પંદરેક
હેમચંદ્રાચાર્યની સગલક્ષી પ્રતિભાશક્તિથી એટલા બધા ભાઈકાકાને અને દશેક શ્રી રસિકલાલ પરીખને ફાળે જાય છે.
પ્રભાવિત છે કે “યજ્ઞશેષમાંના પાંચેક લેખો તો આચાર્ય શ્રી આ વિભાગમાં એ બે લેખ શ્રેષ્ઠ ને વિશિષ્ટ છે. ધૂમકેતુની
સંબંધે છે. દા.ત. “શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય’, ‘આચાર્ય હેમચન્દ્રનું કોશનવલિકાઓ” ને “આકાશવાણી’ની મર્યાદા નડી છે, (કેવળ
સાહિત્ય’, આચાર્ય હેમચન્દ્ર ફત ‘દ્વયાશ્રય મહાકાવ્ય', ત્રણ જ પૃષ્ઠ) તો ‘લાભુબહેનની નવલિકાઓનું “પુરોવચન”
‘હેમચન્દ્રકાલીન ગુજરાતનો સાહિત્યિક પરિવેશ' તથા ‘કાવ્ય વિવરણાત્મક છે. શ્રી રતુભાઈ અદાણીકત ‘સોરઠની.
પ્રયોજનાદિ વિશે આચાર્ય હેમચન્દ્ર. વળી યજ્ઞશેષ’ ના અન્ય લોકક્રાન્તિનાં વહેણ અને વમળ”-ભાગ-રની પ્રસ્તાવના નામે
અનેક લેખોમાં આચાર્યશ્રીના ઉલ્લેખો આવતા હોય તે તો એક ધર્મયુધ્ધની સત્યકથામાં ડૉ. સાંડેસરાની ઈતિહાસવિદપ્રજ્ઞા
જુદા. આ બધા લેખોમાં એમની લેખિનીનો પીઢ, પ્રૌઢ ને અને સાહિત્યિક રસજ્ઞતાનાં સુપેરે દર્શન થાય છે. એ લેખનાં
પ્રાસાદિક સંસ્પર્શ પણ અનુભવવા મળે છે. પૃ.૪૦૯ ઉપર પાંચ પ્રશ્નોની ચર્ચામાં પ્રથમ, ત્રીજા ને પાંચમાનો ઉલ્લેખ છે. બીજો અને ચોથો અનુલ્લેખનીય રહ્યા છે.
‘ઉત્સવ’ લેખ, કવિવરનાનાલાલના “પ્રજા શરીરનો ધસારો યજ્ઞશેષમાં વિષયવૈવિધ્યનો કોઈ તોટો નથી. એમાં
કે નવપલ્લવતા?” એ દીર્ઘલેખનું સ-દષ્ટાંત વિવરણ છે તો ‘સત્યનારાયણની કથા’નું રહસ્ય છે. તો “જપયજ્ઞ’ની વિશેષતા
સંસ્કૃત “સાહિત્યમાં વૃક્ષમહિમા કેવળ કાલિદાસ-ભવભૂતિ પૂરતો પણ છે. અગ્નિ-એશિયાના દેશોમાં રામાયણ-કથાનો પ્રચાર
સીમિત છે. લેખ ૫૭-૫૮ બે શબ્દચર્ચાના છે. ‘કાષ્ટભક્ષણ’ છે, તો બલિદ્વીપનાં ‘ગંગાસ્તોત્ર’ પણ છે. વરાહમિહિરનું જલ
અને ‘વંદરવાલ’ એ એક જ શીર્ષક નીચે સમાસ પામી શક્યા સંશોધન છે, તો પ્રાચીન વિશ્વમાં ખનિજ-તેલની શોધની
હોત. લેખ નં. ૫૦નું શીર્ષક છે: “ગુજરાતી પદ્યનો એક વાત પણ છે. એમાં ‘હમીરમદમર્દન નાટકમાં આબુથી ધોળકા
પ્રાચીનતમ નમૂનો’-(પૃ. ૩૦૧) પણ એ પદ્યનો નહીં પણ સુધીના પ્રવાસનું વર્ણન છે તો “ઈન્દ્રદત કાવ્યમાં જોધપરથી ગદ્યનો નમૂનો છે. ‘નરસિહ મહેતા અને સમકાલીન જેન કાવ્ય સુરત સુધીનું નગરવર્ણન પણ છે. સંસ્કૃત સાહિત્યમાંનો વૃક્ષ
સાહિત્ય’-(પૃ. ૩૨૧) ઉપર, ડૉ. સાંડેસરાએ સંપાદિત કરેલ મહિમા છે, તો મધ્યકાલીન ગુજરાતમાં તોલ. માપ ને સચય પ્રાચીન ફાગુ સેગ્રહ’ એ સુંદર સંગ્રહના સહસંપાદક ડૉ. નાણાંવિષયક નવીન માહિતી પણ છે. ગુલામના વેચાણના
સોમાભાઈ પારેખ પણ છે એ ભૂલવું ન જોઈએ. ‘પરમ હિતેચ્છું દસ્તાવેજ છે, તો અકબરના દરબારમાં પારસી ગુરુઓ પણ
: અંબાલાલ જાની’-(પૃ. ૪૫૭) એ માંડ સવા પૃનો અંજલિછે. ગુજરાતમાં પારસી ઓનું આગમન તથા તેમની સંસ્કૃત લેખ છે પણ લેખને અંતે ડી. સોડસરા લખે છે: “સદગતના ૨ચનાઓનો ઉલ્લેખ ને રસાસ્વાદ છે. તો સાક્ષરવ મારી, ઉપરના સોએક પત્રો મેં સંઘરી રાખ્યા છે, ભવિષ્યમાં ગોવર્ધનરામની સંસ્કૃત રચનાઓની સમીક્ષા પણ છે. વિષય- તેમનાં ચરિત્રકારને કદાચ ઉપયોગી થઈ પડે.’ એમાંના કેટલાક વૈવિધ્ય ને વિષય-નાવીન્ય તરીકે આ બધી રચનાઓ કતહલપ્રેરક પત્રોનો અહીં સમુચિત વિનિયોગ થઈ શક્યો હોત. ‘યજ્ઞશેષમાં ને વાચનક્ષમ તો છે જ પણ એમાં થી લેખકની અત્પનિ. અનેક સંસ્કૃત શ્લોકો આવે છે. એક નિયમ તરીકે એનો બહુશ્રુતતા અને ભાત ભાતના વિષયમાં રસ લેવાની શક્તિ- ભાવાનુવાદ આપ્યો હોત તો? કેટલેક સ્થળે, અલબત્ત આપ્યો વૃત્તિનો સુંદર અને તાદશ પરિચય પણ થાય છે.
છે. ‘એક આધુનિક સંસ્કૃત સુભાષિત કીશઃ કલ્યાણભારતી’ ડૉ. સાંડેસરા કેવળ પ્રાકૃત ને મધ્યકાલીન ગુજરાતી (૬
(પૃ. ૪૯૭) ત્યાં એના વિદ્વાનકર્તાની જન્મતારીખ ઈ. સ. ૧૮૮૯ ભાષાસાહિત્યના જ નહીં પણ. સંસ્કૃત સાહિત્યના સારા.
દર્શાવેલ છે, જ્યારે તા.૭-૩-૭૦ના “જૈન”ના અંકમાં શ્રી રતિલાલ અભ્યાસી વિદ્વાન હતા. ભારતના અન્ય પ્રદેશોની જેમ સંસ્કૃતના
મફાભાઈ શાહના લેખ નામે “ન્યાયતીર્થ-ન્યાયવિશારદમુનિરાજ સર્વ પ્રકારોની રચના-પરંપરા આધુનિક કાળ સુધી ગુજરાતમાં
શ્રી ન્યાય વિજયજી મહારાજ’માં જન્મ તારીખ સં. ૧૯૪૬ના પણ ચાલુ રહી છે એની પ્રતીતિ યજ્ઞશેષ’ના એમના કેટલાક કારતક સુદ ત્રીજના.
કારતક સુદ ત્રીજનો ઉલ્લેખ છે. આ અભ્યારા-લેખો કરાવે છે. દા.ત. આચાર્ય હેમચન્દ્ર કૃત ‘દ્વયાશ્રય
“એમના (ડૉ. સાંડેસરાના અનેક સામયિકોમાં છપાયેલા મહાકાવ્ય', વિજયપાલકૃત ‘દ્વીપદી સ્વયંવર નાટક', રામચન્દ્રકત સાદી અને સંશોધનમૂલક લેખોને ‘યજ્ઞશેષ’ સંજ્ઞાથી આ ‘સત્ય હરિશ્ચન્દ્ર નાટક', પ્રહલાદનદેવકૃત ‘પાર્થપરાક્રમ-વ્યાયોગ', સંગ્રહ પ્રકાશિત કરતાં પ્રકાશકોને આનંદ થાય છે? એ સહી, મંત્રી યશપાલત “મોહપરાજય નાટક', ઈ. સ. ૧૧૨૯
પણ એ ‘સાદા’ લેખોમાં પણ સઘન સ્વાધ્યાયની છાંટ છે, આસપાસ કર્ણાટકના કલ્યાણી નગરના ચાલુકમ રાજા, અને “સંશોધનમૂલક’ લેખોમાં પ્રાચીન કે આધુનિક જ નહીં ભૂલોકમલ્લ સોમેશ્વર ત્રીજાએ રચેલ “માનસોલ્લાસ અથવા પણ સનાતન સત્યનો આગ્રહ છે કારણ કે એમણે ક્યાંય મૂળ
૫૭) એ ઝરા લખે છે. ભવિષ્ય