Prabuddha Jivan 1999 Year 10 Ank 01 to 12 - Ank 07 is not available

SR No.: 525984
Original Sutra Author: N/A
Author: Ramanlal C Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1999
Total Pages: 116
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 10 MB

Page 5

તા. ૧૬-૧-૯૯
પ્રબુદ્ધજીવન
આનંદમાં છું
— ડૉ. રણજિત પટેલ (અનામી)
ગુજરાતમાં વસીને ‘સવાઇ ગુજરાતી' થઇ ગયેલ કેટલીક દક્ષિણી વિભૂતિઓએ ગુજરાત રાજ્યના વિવિધ ક્ષેત્રે જે અપૂર્વ સેવા બજાવી છે તેમાં મહારાજા સયાજીરાવ ગાયકવાડ, દાદા માવલંકર, કાકાસાહેબ કાલેલકર, રંગ અવધૂતજી અને જાણીતા હરિજન સેવક નાનાસાહેબ ફડકે જેવાનાં શુભ નામ લઇ શકાય. વિનોબાજીનું કાર્યક્ષેત્ર વિશાળ હતું, પણ એમણેય તે ગુજરાતની યત્કિંચિત સેવા બજાવી છે. વિદ્યાર્થીકાળ દરમિયાન હું ઉપર્યુક્ત દક્ષિણી વિભૂતિઓનાં નામ અને કામથી થોડોક પરિચિત હતો પણ તાજેતરમાં ‘શ્રી રંગ પત્રમંજૂષા' (પૂ.શ્રીનું સમગ્ર પત્ર સાહિત્ય) નામે ગ્રંથ મારા પરમ સ્નેહી પ્રો. સુભાષ મ. દવે (જે રંગ અવધૂતજીના અનુયાયી છે) એ મને વાંચવા આપ્યો એટલે ભૂતકાળ જીવંત બન્યો.
પૂ. રંગ અવધૂતજી ‘દીવાને સાગર'ના કર્તા સાગર મહારાજના મિત્ર હતા અને ‘સાગર' મહારાજના પુત્ર ડૉ. યોગેન્દ્ર ત્રિપાઠી મહારાજા સયાજીરાવ યુવિવર્સિટીમાં મારી સાથે અધ્યાપક હતા અને
સાગર મહારાજના પૌત્ર ડૉ. અનિલ ત્રિપાઠી મારા વિદ્યાર્થી હતા એટલે એમને પ્રતાપે મને રંગ અવધૂતજીના દર્શનનો લાભ મળેલો. એટલું જ નહીં પણ મેં એમની પત્રિકામાં પૂ. શ્રી સંબંધે બે કાવ્યો પણ લખેલાં. વિદ્યાર્થીકાળમાં ટૉલ્સટોયના 'What shall we do then' એ અંગ્રેજી પુસ્તકનો રંગ અવધૂતજીએ કરેલો અનુવાદ-‘ત્યારે કરીશું શું ?' મેં રસપૂર્વક વાંચેલો. પૂ.શ્રીના નારેશ્વરના આશ્રમનો થોડાક સમય માટે વહીવટ કરવામાં મારા વિદ્યાર્થી પ્રો. નારણભાઇ રેવનદાસ પટેલનો ફાળો હતો અને એમણે પૂ. શ્રી સંબંધે અને આશ્રમ સંબંધે લખેલ કેટલાંક પુસ્તકોથી હું પરિચિત હતો.
પૂ. રંગ અવધૂતજી કયા પ્રકારના સાધુ-સંત હતા તે સ્પષ્ટ કરવા માટે અહીં કવિવર રવીન્દ્રનાથનો એક કિસ્સો ટાંકવાનું મન થાય છે. કવિને એક સંન્યાસીનો કો'ક ગામમાં ભેટો થયો. કવિએ સંન્યાસીને કહ્યું : ‘ગામમાં દુષ્કર્મ કરનાર, દુઃખી, પીડિત, વ્યાધિગ્રસ્ત જેઓ છે તેમને માટે તમે લોકો કેમ કશું કરતા નથી ?' કવિનો આ પ્રશ્ન સાંભળી સંન્યાસી નવાઇ પામ્યા અને ચીડાઇને જવાબ આપ્યોઃ ‘શું ? જેઓ સંસારના મોહમાં સપડાયેલા છે, તેની ચિંતા મારે કરવાની ? હું તો સાધક રહ્યો. વિશુદ્ધ આનંદને ખાતર એ સંસારનો ત્યાગ કરીને આવ્યો છું અને હવે પાછો તેની જંજાળમાં પડું ?' આવા મુક્તિકામીઓ સંસારાસક્તની પરવા કરતા નથી, પણ એવા ઉદાસીનોને ટાગોર કટાક્ષમાં પ્રશ્ન પૂછે છે : ‘તમારા ગોળમટોળ દેહની સુંવાળી ચકચકિત કાંતિ કોને આભારી છે ?' મતલબ કે તેઓ જેમની ઉપેક્ષા કરે છે તે સંસારી લોકોએ જ એમને અન્નપાણી પૂરાં પાડ્યાં છે. આપણે ત્યાં વર્ષો સુધી સંન્યસ્તની આ બે વિચારધારાઓ પ્રચલિત હતી. સ્વામી વિવેકાનંદ અને પૂ. ગાંધીજીના ભગીરથ પુરુષાર્થને પ્રતાપે કવિવર ટાગોરને અભિપ્રેત દરિદ્રનારાયણોની સેવાનો વિધેયાત્મક અભિગમ દેશમાં કાર્યાન્વિત બન્યો. પૂ. રંગ અવધૂતજી, વ્યક્તિગત મોક્ષના કામી નહીં પણ વિવેકાનંદગાંધીજીના જેવા લોકકલ્યાણ અને વિશ્વ-શાંતિના હામી હતા.
તેમના આ સમગ્ર પત્ર સાહિત્યમાંથી તેમની આવી વિરલ વિભૂતિનું દર્શન થાય છે. મારી શક્તિ અનુસાર, હું સમજ્યો છું તે પ્રમાણે ‘શ્રી રંગ પત્રમંજૂષા' નું મૂલ્ય ને મહત્ત્વ મારે મન પંચવિધ
છે.
(૧) વિદ્યાર્થી તરીકે તેઓ હાઇસ્કૂલ, કૉલેજ કે વિદ્યાપીઠમાં, ગોધરા, વડોદરા કે અમદાવાદમાં ભણતા ત્યારે તેઓ આદર્શવાદી, સેવાભાવી, તેજસ્વી ને ટીખળી વ્યક્તિત્વ ધરાવે છે. ગાંધીજીની પૂર્વે
પ
તેઓ લોકમાન્ય તિલક મહારાજના પ્રભાવ નીચે આવેલા લાગે છે ને તિલકની નિર્ભયતા, દેશભક્તિ અને વિદ્વત્તાને માટે તેમને વિદ્યાર્થીકાળથી જ અહોભાવ છે. લોકમાન્યના અવસાન ટાણે, વડોદરા તા. ૩-૮-૧૯૨૦ના એમના મિત્ર શ્રી અંબાલાલ વ્યાસ પરના પત્રમાં લખે છે : ‘લોકમાન્ય ગયા ને આપણે પણ જઇશું ! લોકમાન્યને માટે આખું હિંદુસ્તાન રોયું. સમાચાર સાંભળી હું તો આભો જ બની ગયો.’ (પત્ર નં. ૨૯, પૃ. ૨૪) એ પછી બરોડા કોલેજમાં શોકસભા ભરવાની પરવાનગી ન મળે તો, ગાંધીજીની જેમ અસહકાર કરવાની વાત કરે છે. સમાજસેવા અને દેશસેવાના આ સંસ્કાર ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ પામતા જાય છે. પત્રકારત્વ અને શિક્ષણક્ષેત્રનું એમનું વિશેષ પ્રદાન આ વાતની ગવાહી પૂરે છે. કાકાસાહેબ કાલેલકર, સ્વામી આનંદ અને અન્ય મિત્રોએ, પૂ. બાપુની પ્રવૃત્તિઓમાં સક્રિય રસ લેતા કરવાની ખૂબ ખૂબ મથામણ અને પેરવીઓ કરી પણ એમનો અધ્યાત્મનો રંગ અને છંદ એમને જીવનના અન્ય મોડ પર દોરી ગયો.
(૨) કંચન, કામિની અને કીર્તિની વાસનાને આપણાં શાસ્ત્રોએ અનુક્રમે વિત્તેષણા, પુત્રેષણા અને લોકષણાના અભિધાને ઓળખાવી છે. પોતાના ન્હાનાભાઇ અને માતાના યોગક્ષેમ પૂરતા, પ્રામાણિક અર્થના ઉપાર્જન પૂરતી તેમણે શરૂમાં પ્રવૃત્તિ કરી પણ એ જવાબદારી પૂર્ણ થતાં સત્વરે, સાધકની સાધના દરમિયાન કે સિદ્ધિ બાદ એમણે દ્રવ્યને સ્પર્શ કર્યો નથી. કેવળ અકિંચન અને અનિકેતન સ્થિતિમાં રહ્યા છે અને આજીવન નૈષ્ઠિક બ્રહ્મચર્યવ્રતનું અતંદ્રજાપ્રતિપૂર્વક પાલન કર્યું છે. વધુ પડતી કીર્તિથી એ સાવ ઉબાઇ ગયેલા ને કીર્તિ માટે એ લખે છે : ‘પ્રસિદ્ધિ-સૂકરી વિષ્ટાનો ક્ષણે ક્ષણે અનુભવ થાય છે.' જગતમાં આવા સંતો કેટલા ? હાથે કંકણ ને આરસીમાં શું જોવું ?
(૩) રંગ અવધૂતજીના જીવનમાં ક્યારેય પ્રતારણાને સ્થાન નહોતું. નિર્ભેળ નિખાલસતા એમના વિરલ વ્યક્તિત્વનું વ્યાવર્તક લક્ષણ છે. એ લખે છે : ‘સર્વ સમર્થ પરમાત્માના દ્વારે ટૂકડા માટે ભસતા કૂતરાં કરતાં હું કાંઇ જ વિશેષ નથી...આવું જાણીને જેઓ મારા ભાગ્યમાં ભાગ લેવાનું ઇચ્છે છે તેઓ બધા જ આવકારપાત્ર છે; પણ જેઓ મારી પાસે શાસ્ત્રોના, વિજ્ઞાનના વાર્તાલાપો સ્વરૂપ કોયલના મીઠા ટહુકારની ઉચ્ચ અભિલાષા સેવતા હોય તો મને બીક છે કે તેઓ અત્યંત નિરાશ થશે' (પૃ. ૨૫૧). એમના આ વિધાન સાથે હું સર્વથા સંમત થતો નથી. આ પત્રો વાંચ્યા બાદ પ્રતીતિ તો એવી થાય છે કે વાત એમના વિધાનથી વિપરીત છે. રંગ અવધૂતજી સંસ્કૃત, હિંદી અને ગુજરાતીના સારા સંત કવિ તો છે જ પણ આપણાં શાસ્ત્રોને પચાવી જીવી જનાર અને ક્યાંક ક્યાંક મૌલિક અર્થઘટન કરનાર શુષ્ક નહીં પણ રસિક-પંડિત પણ છે. આના સમર્થનમાં ડઝનેક પત્રોમાંથી અવતરણો આપી શકાય તેમ છે. ગુજરાતી ઉપરાંત સંસ્કૃત ને અંગ્રેજીમાં લખાયેલા પત્રોમાંથી પણ, એની પ્રતીતિ થાય છે. વિનોબાજી અને કાલેલકર પછી ચિંતનની પરિપાટીને ઉચ્ચ સ્તરે જાળવી રાખવામાં રંગ અવધૂતજીનું પ્રદાન વિશિષ્ટ છે એમ હું સમજ્યો છું. એમના અનેક ગ્રંથોનું પરિશીલન કરતાં આ વિધાનના સત્યની પ્રતીતિ થશે જ. વડોદરાની વિદ્વત્સભા સમક્ષ કરેલું એમનું સંસ્કૃત-પ્રવચન એમના સંસ્કૃત ભાષા-સાહિત્યના જ્ઞાનની અને વિદ્વત્તાની પ્રતીતિ કરાવે છે.
(૪) આ પત્રો વાંચતાં રંગ અવધૂતની સંવેદનાનો વ્યાપ કેવડા મોટા ફલક પર વિસ્તરેલો છે તેની ઝાંખી થાય છે. એક બાજુ