Page Text
________________
તા. ૧૬-૩
બહેન
"ભાઇ પછી બહેન' શબ્દ લઈએ ! આનું મૂળ સંસ્કૃત રૂપ છે ભગિની'; ભાષાવિકાસમાં રસ લેનારે ખાસ બેંધવા જેવી વાત એ છે કે સંસ્કૃત “ભ' અક્ષર ઘણીવાર “બ” અને “'માં વિહેંચાઈ જાય છે. (અંગ્રેજીમાં તે એ માટે BH લખીએ જ છીએ ને !) અને 'હ' તે પાછો મનફાવે ત્યારે આગળ-પાછળ ખસતો પણ રહે !
વ્યવહારમાં કોઇ નામ કે સંબંધવાચક શબ્દ જોડે ટુંકમાં માત્ર દીરૂપ જ વપરાય છે. મનુબહેન’ કહેવું હોય તે (બંગાળી ઉચ્ચાર પ્રમાણે) “મજદી’ જ ખેલાય ! આ મેટપણને ભાવ દર્શાવતો દીદી’ શબ્દ વ્યવહારમાં બહુ’ (ઉચ્ચારે બેહુ-) રૂપ જોડે વપરાતાં બેહુદી’ બન્ય, જે વ્યવહારમાં “ઉદી’ થઈ હવે કંઈક બૌદી’ જે બેલાય છે. આ શબ્દાર્થમાં તે
ઉદી’ એટલે મેટી “વહુબહેન” એટલે કે “ભાભીબહેન એવું થાય !
આ છે કુટુંબીજનેનું કુટુંબ !
. આ ભગિની શબ્દમાં એવું જ થયું છે. પ્રાકૃત ભાષામાં એનાં 'ભઈણિ” અને “બહિણી” રૂપે થયાં છે. આમાંના બહિણી' રૂપ પરથી મરાઠીમાં બહિણ', હિંદીમાં 'બહિન” ને “બહેન” તથા આપણે ત્યાં 'બહેન' રૂપે વિકસ્યો.'
પણું પેલે “હ' કંઈ સખણ રહે ! “બહેન” શબ્દમાં એ વળી પાછો ” જોડે ભળી ગયે બહે= F+HE=BHE)ને એમ થતાં બનેલું રૂપ “ભણ' આજેય કચ્છી, પંજાબી ને સિધીમાં “બહેન'ના અર્થમાં વપરાય છે. ભાઈ
ભાઇની પત્ની, તે મા-બાપની પુત્રવધૂ' ! હિંદીએ ‘પુત્રવધૂ” શબ્દ પરથી 'પદ્' શબ્દ બનાવી લીધું છે; પણ આપણે ત્યાં તે આ શબ્દ કયારેક ઔપચારિકતામાં જ વપરાય છે; એ બાદ કરતાં, એ ખાસ પ્રચલિત નથી. મેટેભાગે તે વડીલો પણ એને “વત્ કહીને બોલાવે છે. આ “વહુ' શબ્દના પણ પેલે સંરકૃત 'વધૂ' શબ્દ જ છે, હોં !-જે પરથી હિંદીએ બંદૂ’ શબ્દ બનાવી લીધું છે.
આ ‘કુટુ’ શબ્દ મૂળ તે સંરકૃત રૂપ જ છે. આ પરથી સંસ્કૃતમાં બનેલે રાબ્દ “કુટુંમ્બિન' કુટુંબના મુખ્ય પુરુષ માટે વપરાય છે.
પ્રાદેશિક બોલીઓમાં કુટુંબનું કુટુમ” રૂપ પણ બન્યું છે જે પરથી કુટુંબમાં જોડાયેલાં સગાંઓ, એવા અર્થમાં - સવિશેષ તે સૌરાષ્ટ્રનાં ગામમાં ‘કુટમી” ને “કટમી' શબ્દ પણ આપણે ત્યાં પ્રચલિત છે !
પણ મેટાભાઈની પત્ની માટે નાના ભાઈબહેનેમાં ભાભી, ભેજાઈ જેવા શબ્દો પણ પ્રચલિત છે જ ને !
ભાઈની પત્ની તે, સંસ્કૃત પ્રમાણે ભાતૃ-ભાઈ-) જાવા (પત્ની) = ભાતૃજાય !” આ પરથી આપણે “ભોજાઈ’ શબ્દ બનાવી લીધે, હિંદીમાં એણે ભેજાઈને મરાઠીમાં “ભાઉજઈ રૂપ ધારણ કર્યા છે. આપણે “ભાભી’ શબ્દ પણ આ જ મૂળમાંથી નિષ્પન્ન થયાનું મનાય છે. '
પણ મરાઠીમાં તે ભાભી માટે ‘વહિની’ શબ્દ જ વધુ વપરાય છે. આનાં મૂળમાંય પેલે સંસ્કૃત અવધૂ' શબ્દ છે. મેટાભાઈની પત્ની તે ઘરની મોટી વહુ જ ને ! એવા અર્થમાં દેશી-પ્રાકૃતમાં “વહુણું” શબ્દ વપરાયેલે નોંધાય છે-જેણે પછી મરાઠીને આ વહિણી ને વહિની' આવ્યા છે.
બંગાળીમાં ભાભીને ‘ઉદી’ (કે બૌદી) કહે છે. આના મૂળમાંયે પેલે ‘વ’ શબ્દ તે ખરે જ ! બંગાળમાં બહેન * (ખસે તે મોટી બહેનો માટે દીદી’ શબ્દ વપરાય છે, જે
તે હવે “પરિવાર' શબ્દને પણ પરિચય કરી લઈએ ને! પરિવાર
પરિ+વૃ થી બનેલા આ શબ્દનો અર્થ છે-ઘેરનાર, વીંટી લેનાર વગેરે; વડે ઘેરાયેલું તે પરિવાર ! સંસ્કૃતમાં આ શબ્દ મૂળ તે સેવક, અનુચર-પરિચારક, અનુયાયી-વર્ગ માટે મુખ્યત્વે વપરાય છે. અનુચરે, સેવકથી ઘેરાયેલા -વીંટાચેલા સંપન્ન લોકાને–આમ, આ પરિવાર જ છે ને?
વળી ઘરને વડે, મુખ્ય, સ્વામી તે આ લોકો ઉપરાંત પિતાનાં સ્ત્રી બાળકે, કુટુંબીજનો વગેરેથી પણ ઘેરાયેલો-ને
એમની વચ્ચે રહેનાર પણ ખરે જ ને! એટલે આ રીતે, 'એનાં સ્ત્રી, બાળકે, કુટુંબીજને વગેરે પણ આ પરિવારમાં તે ખરાં જ!
કઈ ખાસ સંપન્ન ન પણ હોય, એને ત્યાં ઘણાં સેવકેઅનુચરે ન પણ હોય – એછાં યે હોય, ન યે હોય, છતાં એય પિતાનાં બાળકે, કુટુંબીજને વચ્ચે તે ખરે જ ને ? એમનાથી ઘેરાયલે તે ખરે જ ! એટલે આ કુટુંબીજનો તે પણ એને પરિવાર જ!
આમ “પરિવાર” શબ્દ કુટુંબને અર્થ સૂચવત થઈ ગયે!
આ પરિવાર, આપણે જે તે પરિવારજનો ને આ એની પરિવાર–કથા !
| SR No. | 525974 |
| Book Title | Prabuddha Jivan 1989 Year 50 Ank 17 to 24 and Year 51 Ank 01 to 16 - Ank 05 and 16 is not available |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ramanlal C Shah |
| Publisher | Mumbai Jain Yuvak Sangh |
| Publication Year | 1989 |
| Total Pages | 292 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India |
| File Size | 32 MB |