Page Text
________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧-૨-૮૨
=
દેતેંચેસ્કી : એક અસ્વસ્થ આત્માએ સજેલું કાલાતીત સાહિત્ય
B મનુભાઈ મહેતા [૨]
વાંચી નથી. હવે વ્યવસાયિક જીવન પૂરું થતાં વાંચવાની નવરાસ
છે ત્યારે નવલકથા વાંચવામાંથી રસ જ ઊડી ગયો છે. પ્રબુદ્ધ જીવનના છેલ્લા અંકમાં છપાયેલા લેખમે આપણે દોસ્તત્કીના જીવન પર દષ્ટિપાત કર્યો. આજે આપણે એના
એક રામીક્ષકે કહ્યું છે કે દોસ્તોયેવકીના ઘણાં પાત્રો ડેમોનિસાહિત્ય પર વિહંગદષ્ટિ ફેરવીશું.
આકલ” છે, રાક્ષસી છે અને છતાં એ સમીક્ષકે એ પણ કબૂલ્યું
છે કે સમાજ જીવનમાં આવાં પાત્ર હોય જ છે અને તેથી જ પહેલા લેખમાં જણાવ્યું છે તેમ દોસ્તોસ્કીએ નવલકથાઓ,
દાસ્તોસ્કીનું ચિત્રણ પ્રતીતિકર બની રહે છે અને સાહિત્યના જે નિબંધ વગેરે ઘણું બધું લખ્યું છે છતાં એની, સાહિત્યકાર તરીકેની
અમ્ય અને અવિસ્મણીય પાત્ર છે તેમાં સ્થાન પ્રાપ્ત કરી રહે કીતિ તે એની નવલકથાઓ પર જ મંડિત થયેલી છે. એની જે
છે. દોસ્તોયેસ્કીના સાહિત્યમાં અપમાનિત, અવમાનિત પૃથકજને ઉત્તમત્તમ નવલકથાઓ છે તેમાં પણ શિરમોર સમી “ક્રાઈમ એન્ડ
પ્રત્યેની અપાર કરુણા સર્વત્ર દષ્ટિગોચર થાય છે. વિકૃત પનીશમેન્ટ” છે. આ નવલકથા રશિયામાં આજે પણ એટલી જ
મને દશાવાળાં પાત્રોનું ચિત્રણ પણ એણે અપૂર્વ રીતે કર્યું છે. લોકપ્રિય છે. આ ઉપરાંત “ધી ઈડિયટ”, “રાયુથ”, “ધી ડેવિલ્સ”
દોસ્તોયેષ્ઠીની લગભગ એકેએક નવલકથાનું અંગ્રેજીમાં ભાષાંતર અને “બ્રધર્સ કરામાવ” એ પણ સમકક્ષાની નવલકથાઓ ગણાય
થયું છે. ઉપર વર્ણવી છે તે ઉપરાંત એની બીજી નવલકથાઓ છે: છે. કેટલાક સમીકો “કાઈમ એન્ડ પનીશમેન્ટ કરતા “ધી ઈડિયટ”
(૧) ધી ગેમ્બલર, (૨) ધી ફ્રેન્ડ ઓફ ધી ફેમિલી, (૩) ઈજરી એન્ડ અને “યુથને ઉચ્ચત્તર કક્ષાની નવલકથા ગણાવે છે, તે વિખ્યાત ઈન્સલ્ટ, (૪) ધી પરમેનન્ટ હસબન્ડ અને (૫) અન્કલ્સ ડ્રીપ. સમીક્ષક ઈ. એચ. કાર તે “બ્રધર રામાવ”ને એક મહાકાવ્યની
દોસ્તીના સાહિત્યની સમાચન કરનારાં પણ પુસ્તકો કક્ષામાં મૂકે છે. આ બધી નવલકથાઓ કોઈ એક તત્વ, કોઈ એક
લખાયાં છે એ પણ આ સાહિત્યની ઉદારતા અને અસરકારકતાના કલ્પનાના બીજની આજુબાજુ વણાયેલી છે. “બ્રધર્સ કરમાવ”ને
પુરાવા સમાન છે. સ્તાલિને દોસ્તો સ્ત્રીનું એકેએક પુસ્તક વાંચ્યું ધસ્તત્કીના આત્મચરિત્ર તરીકે જ ગણાવી શકાય. “ક્રાઈમ
હતું અને એ વાંચીને એને જ્યારે પ્રતીતિ થઈ કે સમાજને હચમચાવી એન્ડ પનીશમેન્ટમાં જેમ શાહુકારી ત્રાસના અનુભવોનું પ્રતિબિંબ
નાખવાની આ સાહિત્યમાં શકિત છે ત્યારે જ એણે દોસ્તીના છે તેમ જ સાઈબેરિયામાં દોસ્તોયેવરચ્છીને થયેલા કારમાં અનુભવોનું
પુસ્તકો પર પ્રતિબંધ મૂકી હશે એમ એક સમીક્ષાક કહે છે. પણ પ્રતિબિંબ છે. “ધી ઈડિયટ”માં ધનસંપત્તિના પ્રભાવનું વર્ણન
રશિયામાંથી હિજરત કરીને કૂસમાં આવી વસેલા ચન્દ્ર જીદ, કોરતેન્તીન છે અને આ સંપત્તિ નૈતિક અધ:પતનનું કારણ કેમ બની શકે છે
મિચુસ્કી વગેરે મૂળે રશિયાના અગ્રણી વિવેચએ અને સીમેન્સ, એ પણ આ નવલમાં સુંદર રીતે બતાવવામાં આવ્યું છે. આ નવલ
ઈ. એચ. કાર જેવા અંગ્રેજી વિવેચકોએ દોસ્તીના સાહિત્ય કથાના એક પાત્રના મેમા મૂકવામાં આવેલી ઉકિત તે સ્મરણીય
અંગે લખેલા વિવેચનાત્મક પુસ્તકોમાં, એ સાહિત્યના કોત્રે વિચરતાં છે. આ પાત્ર કહે છે: “પાશવી બળને હક જે આપણે અન્ય
તમને કેવા કેવાં નંદનવને, કેવા કેવા સૌદર્યધામમાં વાસ્તવ્ય રાખીએ તે આગળ ચાલતાં વાઘ અને મગરને પણ આપણને
કરવાનું મળે છે તે દર્શાવી આપ્યું છે. એક બાજુ બીજા વિવેચકે મારી ખાવાને હક્ક છે એવું માન્ય કરવાનો સમય પણ આવે”
તે એટલે સુધી કહ્યું છે કે દોસ્તોયેવકીના પુસ્તકો વાંચીને સ્તાલિન 20 આ હકિત કેટલી સાચી છે તેની પ્રતીતિ હજી હમણી પોતે અસ્વસ્થ બની ગયા હોવા જોઈએ અને તેથી જ તેમણે એમને સુધી આપણને થતી રહી છે.
પુસ્તકો પર પ્રતિબંધ મૂક હો જોઈએ! દોસ્તોયેવ્સકીના જમાનામાં માનવીના બુદ્ધિવાદને નાદ ગાગાલને રશિયાના પ્રથમ નવલકથાકાર ગણવામાં આવે છે. ઘણે ગાવા માંડે હતે. પણ દોસ્તોયેચ્છીએ પિતાનાં પાત્રો (રશિયન ભાષામાં નવલકથા રૂપી સાહિત્ય-પ્રકારને વિકાસ ખૂબ દ્વારા જે માન્યતા પ્રગટ કરી છે તે ઉપરથી ફલિત થાય છે કે માનવી મડે મેડેથી થયે હત) સ્તોયેવસ્કી પર આ ગોગલને પ્રભાવ તે બુદ્ધિવાદથી ઊંધી દિશામાં જનારું પ્રાણી છે, અને તે પાપની થોડા સમયે સુધી રહ્યો હતે. તદુપરાંત તુનેવ, તોય વગેરે જાણે તાલાવેલી લાગી છે. પિતાને દુ:ખી દુ:ખી કરવામાં જાણે એને સાહિત્ય સ્વામીઓ પણ દોસ્તકીના પહેલા જ રશિયન સાહિત્યના આનંદ આવે છે. એવું જ દોસ્તોયેવકી માનતા, અલબત્ત, દોરતી આકાશમાં સિતારાની જેમ ચમકવા લાગ્યા હતા. આ બધાની આખરે એવું પ્રતિપાદન તે ક્રતા જ કે માનવી આ બધી આપત્તિ, કૃતિઓ તે દોસ્તોસ્કીએ વાંચી જ હતી પણ પાશ્ચાત્ય યુરોપના દુ:ખ, દન્ય વગેરે ભાગવીને જ આખરે ઉદ્ધાર પામે છે. તેથેસ્સીને સાહિત્ય સ્વામીઓમાંથી શેકસપિયર, બાલાક, વિકટર હ્યુગે અને ઈશ્ક ખ્રિસ્તના શરણમાં અટલ શ્રદ્ધા હતી એ ખરું પણ ટોલ્સ્ટોયની ડિક્સની કૃતિઓ પણ તેમણે વાંચી હતી. ડીકન્સના “પિકવિકપેપર્સ” નવલકથાઓમાં જેમ બોધપાઠ આપવાને પ્રયત્ન કરવામાં આવે માના પિકવિકનું પાત્ર અને સર્વાન્ટીસને “ડન કિહોટે”માંના છે તેવું દોસ્તોયેવકીની નવલકથાઓમાં કોઈ ઠેકાણે નથી. પોતાના ડેન કિહોટે તથા સાન્કોપાંઝાના પાત્ર દોસ્કીને ખૂબ પ્રિય સાહિત્યિક સામર્થ્ય વડે સર્જેલું એક ચિત્ર તમારી સમક્ષ રજૂ કરીને હતાં. દોસ્તોસ્કીએ લખેલાં વિવિધ પમાં આ વાત તેમણે જાતે એ ખસી જાય છે. જે નિષ્કર્ષ કાઢશે હોય તે મઢવાનું એ તમારી કબૂલી છે. દોસ્તોસ્કીએ એક લેખક તરીકેના પિતાના જીવનને પર છોડી દે છે. વાંચનારમાં જ માનવતાવાદ હશે તે પિતે રજૂ પ્રારંભ પણ બાઝાકની એક નવલકથાનું રશિયન ભાષામાં ભાષાન્તર કરેલાં સાહિત્યિક ચિત્રમાંના માનવતાવાદને તે જરૂર પ્રતિસાદ આપશે કરીને કર્યો હતો. ડિકન્સ અને સર્વાન્ટીસ એ બન્ને દે વરકીને એવું દોસ્તોયેવ્સીનું કહેવું છે. આ લેખકે કોલેજકાળ દરમ્યિાન પ્રિય લેખકો ખરા, પણ ડિકન્સમાં જે વિનેદ છે, જીવનની બ્રધર્સ કારામાગવ” નવલકથા જેમ તેમ કરીને વાંચી હતી. જેમતેમ વિસંગતીઓને ઉપહાસમુકત વિદ્યદષ્ટિથી જોવાની જે ખેળાવૃત્તિ છે. કરીને એટલા માટે કે એ કૃતિમાંથી નીતરતી કરૂણતા કેવળ અસહા તે દોસ્તેયેસ્ત્રીમાં નથી. એને તે અસ્વસ્થતામાં જ આનંદ આવે હતી. એ પછી વર્ષો બાદ “ઈમ એન્ડ પનીશમેન્ટ” વાંચવામાં છે. સર્વાન્ટીસના જેવી કટાક્ષ કરવાની હિ અને ઉપહાસ વૃત્તિ આવી. એ બે સિવાય, દોસ્તોયેવ્હીની બીજી કોઈ કૃતિ આ લેખકે
(અનુસંધાન ૧૮૭ મા પાને).
| SR No. | 525967 |
| Book Title | Prabuddha Jivan 1982 Year 45 Ank 17 to 24 and Year 46 Ank 01 to 17 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Chimanlal Chakubhai Shah, Ramanlal C Shah |
| Publisher | Mumbai Jain Yuvak Sangh |
| Publication Year | 1982 |
| Total Pages | 246 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India |
| File Size | 28 MB |