Page Text
________________
તા. ૧-૭-૮૧
પ્રબુદ્ધ જીવન
* કેળવણી અને સંસ્કાર
કે
| શારદાબેન બાબુભાઈ શાહ
* લીધેલા કેટલાક માણસ અંદરથી વિકસિત હોતા નથી. તેમનું જ્ઞાન ડાઈ માણસ શિક્ષિત હોય એટલે તે અંદરથી સંસ્કારી અને ઉપરછલું હોય છે એટલે કે બાહ્ય રીતે તેઓ ઘણું જાણતા હોય ગણવાન હોય એમ બની શકતું નથી. સંસ્કાર એ અંદરની વસ્તુ પણ તેમનું અંતર વિકાસ પામ્યા વગરનું રહી ગયું હોય છે. આપણે છે અને માણસને તે વારસાગત સાંપડે છે અથવા તે માણસ કેળવણી અને અંતરને વિકાસ બંનેને સમન્વય હોય એવું ઈચ્છીએ પોતાના પુરુષાર્થથી તે પ્રાપ્ત કરે છે. દા. ત. ઘરની અંદર સાત્ત્વિક છી એ. એવી વ્યકિત જ કુટુંબને, સમાજને અને દેશને સાચા વાતાવરણ હૈય, નીતિનિયમનું પાલન થતું હોય, દાન-ધર્મની, પુણ્ય- અર્થમાં ઉપયોગી બની રહે છે. પ્રવૃત્તિ થતી હોય તો એવા વાતાવરણમાં ઘરના સભ્યોને સારા સંસ્કારો આપણી એક દઢ માન્યતા થઈ ગઈ છે કે ભણેલા હોય તે પ્રાપ્ત થાય છે. આથી ઊલટું જો હોય તે એવા વાતાવરણમાં બાળ- સુસંસ્કારી પણ હોય છે. સગપણ કરતી વખતે પણ આપણે કન્યાના કોને તેમ જ ઘરના અન્ય સભ્યોને પોતાનું સાચું સંસ્કાર ઘડતર ભણતર પર મદાર બાંધી તે સંસ્કારી હોવાનું માનીએ છીએ, પરંતુ થાય તેવું વાતાવરણ મળતું નથી. વાતાવરણની આપણા પર ઘણી ઘણી વાર ઘરમાં ભણેલી વહુ હોવા છતાં ઝઘડા - કંકાસ અને તંગઅસર થાય છે. માને કે ઘરમાં પૂજાપાઠ, સામયિક, પ્રતિક્રમણ દિલી વધુ પ્રમાણમાં રહેતાં હોય છે અને સુખશાન્તિ- નામ હોતું ઉપવાસાદિ વ્રત વગેરે ધર્મક્રિયાઓ થતાં હોય, ઘરની વ્યકિતઓ નથી. આથી ઊલટું ઘરમાં ઓછું ભણેલી વહુ હોય, પરંતુ તેનામાં સાચું બોલતી હોય, નીતિનિયમેનું પાલન કરતી હોય, દયા ધર્મને દરની સંસ્કારિતા એટલે કે સારા ગુણ હોય છે તે તે સાચા અર્થમાં અનુસરતી હોય તે આ ગુણે બાળકોમાં પણ ખીલશે, માટે જ આપણે કુલવધૂ તરીકે દીપી નીકળે છે. એટલે કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે ઘરના વાતાવરણને સાત્વિક રાખવા પર ભાર મૂકીએ છીએ. માણસની પાસે ભણતર હોય એટલે ગણતર પણ હોય, સાચી સમજ અંદરના સંસ્કારો અને કેળવણીમાં ઘણું તફાવત છે. કેળવણી
અને સંસ્કારિતા હોય એમ બનતું નથી. કેળવણી અને સાંસ્કારને
મેળ હોવો જોઈએ. માણસની બૌદ્ધિક શકિતને ખલિવ તેમ જ તેના બાહ્ય જનન અને
અંદરના સંસ્કાર, ખાનદાની અને શુભ બાજુઓ પુરુષાર્થથી કરે છે અને વિવિધ વિષયોમાં તેની જાણકારી વધારે છે, પરંતુ એથી ખીલી શકે છે. એ માટે સારા માણસની સોબત, સારા પુસ્તકોનું કરીને માણસ અંદરથી પણ સંસ્કારસભર છે એમ માની શકાય નહિ.
વાંચન, પ્રાર્થના, ધ્યાન વગેરે ખૂબ મદદરૂપ નીવડે છે. ભૂલ તે
વાંચતા વિદ્વાન માણસની સંખ્યા આપણા જોવામાં ઘણી આવે છે. વકીલ
આપણાથી થાય છે, પરંતુ એ ભૂલને પશ્ચાતાપ કરી શુભ દિશાને ડૉકટર, એન્જિનિયર વગેરે ઉચ્ચ કેળવણી લીધેલી વ્યકિતઓને પાર
વિચાર કરવાથી અને એને વળગી રહેવાને જાગૃત પ્રયત્ન કરવાથી નથી, પરંતુ એથી કરીને તેમનામાં સારા સંસ્કાર શ્રેય એમ બની શકનું આપણે વિકાસ થતો રહે છે. બાકી સંસ્કાર વિનાની એકલી કેળવણીથી નથી. દયા, ન્યાય, નીતિ, દિલની સરળતા, સચ્ચાઈ, ઈકવર પર શ્રદ્ધા
કંઈ વળતું નથી. એમ જોઈએ તો વિદ્વાન માણસને તોટો નથી. આ બધા સારા સંસ્કારો છે અને તેને સંબંધ હૃદય સાથે છે. અંદરની
પણ વિદ્રતાની સાથે અંદરના શુભ સંસ્કારને મેળ હોવું જરૂરી સંસ્કારિતા પ્રાપ્ત કરી હોય એટલે કે ભણતર સાથે જીવનની શુભ
છે. તે જ વિતા સાચા અર્થમાં દીપી નીકળે છે. એકલી કેળવણીથી બાજુની પણ ખીલવણી કરી હોય એવી વ્યકિતઓ ઘણી ઓછી આપણે બૌદ્ધિક રીતે ચમકી ઊઠીએ, બુદ્ધિની તાકાત પર વાદવિવાદ હોય છે. રામાજને સમૃદ્ધ કરવા અંદરની સંસ્કારિતા પ્રાપ્ત કરી
અને જ્ઞાનચર્ચા કરી સામાને આંજી શકીએ પણ એથી કરીને આપણે હોય આવા માણસની આપણને ઘણી જરૂર છે. આવી સંસકારિતા
સામ પર સ્થાયી અસર ઉપજાવી શકતા નથી. સામા પર સ્થાયી કેવળ ભણેલાં માણસમાં જ હોય છે અને અભણમાં નથી હોતી
- અસર ઉપજાવવા કેળવણીની સાથે સુસંસ્કારોને પણ મેળ હોવો એવું બનતું નથી. ઘણી વાર ભલાં કરતાં ન ભવેલાં કે ઓછું ભણેલાં
જોઈએ. આપણે એટલું જાણીએ છીએ પણ ખરા કે સદ્ગુણી અને સંરકારિતાની દ્રષ્ટિએ ઘણા આગળ વધેલા હોય છે. એક વાર મારે
સરકારી માણસનું આપણને ઘણું આકર્ષણ રહે છે. માણસની હોશિયારી એક પરિચિત માજી અને તેમનાં પુત્રીને મળવાનું બન્યું. આ બહેન
કરતાં અંદરના ગુણોને વધુ વિજ્ય થાય છે અને એમાં ય હાંશિયારીથી શાળામાં શિક્ષિકા હતા અને માં દીકરી સાથે રહેતાં હતાં. કંઈ વાત
અને બુદ્ધિમત્તા સાથે અંદરના સંસ્કારોને વિકાસ સાધ્યો હોય એવી નીકળતાં મેં માજીને ઉદેશી કહ્યું કે તમારી પુત્રી શાળામાં શિક્ષિકા છે. વ્યકિત તે સમાજને ખૂબ ઉપયોગી છે માટે તો આપણે ઈકવર એટલે તમને ઘણું જાણવા મળતું હશે. આના જવાબમાં પુત્રીએ પાસ ‘અંતર મમ વિકસિત કરો” એમ પ્રાર્થના કરીએ છીએ. સારા
સંસ્કાર, સગુણે અને જીવનને સમૃદ્ધ કરે એવી શુભ બાજુઓ કહ્યું કે બા મારી પાસેથી શીખ્યાં છે એ કરતાં હું જ બા પાસેથી ઘણું
વડે જ આપણે આપણું કલ્યાણ સાધવા સાથે સમાજની પણ સાચા શીખી છે અને બાએ મને ઘણી પ્રેરણા આપી છે. તેમના કહેવાનો અર્થમાં શિવા કરી શકીએ છીએ. એટલે કેળવણી સાથે અંતરને ભાવાર્થ એ હતો કે બાતÁ ઓછું ભણેલાં હતાં, પણ ઘણાં સસ્કારી જાગૃત રાખવાની પણ ઘણી જરૂર છે. હતાં અને એમની પાસેથી એમને સાચે સંરકારવાર મળે
વ્યવહાર હતે. જીવનમાં આપણે આ જ પ્રમાણે ઘણા માણસોને જોઈશું જે
વ્યવહાર માર્ગવાળાને અમે કહીએ છીએ, તદન ઓછું ભણેલાં હોય છે પણ અંદરથી ઘણા અંરકારી હોય છે. સંપૂર્ણ નીતિ પાળ. તેમનામાં દયા, કરુણા, પ્રામાણિકતા, સચ્ચાઈ, નિખાલસતા વગેરે ગુણે તેમ ના થાય તે નીતિ નિયમસર પાળ. સારી પેઠે વિકશિત થયેલાં છેય છે. આવા માણસના હાથે પણ તેમ ના થાય તે, અનીતિ કરું તેય નિયમમાં રહીને કર.
નિયમ જ તને આગળ લઈ જશે ! કર્મો થતાં જ રહે છે અને તે જ જા! ત્યાં પોતાના શુભ સંસ્કારની સગંધ ફેલાવે છે. મારી આળખાણમાં એક ભાઈ છે જે ત એછું વ્યવહારને સર આપ્યું હોય તે નીતિ. ભણેલાં છે, પણ સંરકાર અને ઉચ્ચ વિચારોની દષ્ટિએ ઘણા આગળ નીતિ હશે તે પૈસા હશે તે પણ તમને શાંતિ રહેશે. વધેલા છે. તેમની રહેણીકરણી, વાતચીત કરવાની રીત વગેરેમાં અને નીતિ નહીં હોય તે પૈસા ખૂબ હશે તેય અશાંતિ રહેશે. તેઓ ખૂબ સારી છે. આથી ઊલટું કૅલેજની ઉચ્ચ કેળવણી
દાદાશ્રી
| SR No. | 525966 |
| Book Title | Prabuddha Jivan 1981 Year 44 Ank 17 to 24 and Year 45 Ank 01 to 16 - Ank 013 is not Available |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Chimanlal Chakubhai Shah, Ramanlal C Shah |
| Publisher | Mumbai Jain Yuvak Sangh |
| Publication Year | 1981 |
| Total Pages | 234 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India |
| File Size | 26 MB |