Prabuddha Jivan 1980 Year 42 Ank 17 to 24 and Year 43 Ank 01 to 16

SR No.: 525965
Original Sutra Author: N/A
Author: Chimanlal Chakubhai Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1980
Total Pages: 230
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 27 MB

Page 197

જ ૧-૧૧-૮૦.
(
૧૧૧
=
=
=
સ્તરે જે સંશોધન સંપાદન અને અનુવાદનું કાર્ય કર્યું છે તે ઓછું. અહીં પ્રસ્તુત છે. અહીં તો આપણે એટલું જ નેધીએ કે મનુંમૂલ્યવાન નથી. પણ તેઓ એટલેથી અટકયા નથી. તેમણે ધ, ધ્યને જેમ નવા નવા અદષ્ટપૂર્વ બાહ્ય તેમ જ અત્યંતર પ્રદેશોમાં તત્વજ્ઞાન, સમાજવિદ્યા આદિ બીજા વિષયમાં પણ રસ લીધો છે વિહરવાનું આકર્ષણ હોય છે તેમ પરિચિત, સુપરિચિત, ચિરપરિચિત ને એ વિષયોના પિતાના વાચનમનનને બહુજન સમાજ સુધી પ્રદેશમાં વિહરવાનું આકર્ષણ પણ હોય છે. એટલે એ વિહાર પહોંચાડવાને પણ તેઓ વર્ષોથી કાર્યરત રહ્યા છે. જેને વિશિષ્ટ કરતી વેળા કયારેક પૂર્વાનુભૂત ભાવ સંવેદના ફરીથી માણવાનો અર્થમાં સાહિત્ય કહી શકાય તેવાં કાવ્ય નાટકાદિ કે વાર્તા નવલકથાદિ આનન્દ અનુભવાતો હોય છે: કયારેક એકાએક ને અણધાર્યા નવાં સાથે કે સાહિત્યના સર્જન ભાવન આદિના અત્રત્ય કે પાશ્ચાત્ય નવાં સૌન્દર્યસ્થાને પ્રકટ થતાં ચિત્ત ચમત્કારક આહલાદ અનુભવાતો સિદ્ધાતો સાથે એમને પરિચય, અલબત્ત, સજીવ કે ઘનિષ્ઠ ન હોય છે. ઉપરાંત, આપણે એ પણ ન ભૂલવું જોઈએ કે સમયે સમયે ગણાય. પણ જેને વિશિષ્ટ અર્થમાં સાહિત્ય તરીકે ઓળખવામાં આવે ભિન્ન ભિન્ન લેખકોને હાથે રચાતી પ્રસિદ્ધ કથા વસ્તુવાળી છે તેના પરિઘની બહાર પણ એક વિશાળ વાંડમયક્ષેત્ર વિસ્તર્યું છે, કૃતિઓમાં પ્રસિદ્ધ માત્ર વસ્તુ જ હોય છે. એનું નિરૂપણ તે પ્રત્યેક જેમાં શું ગુજરાતમાં કે ભારતમાં કે શું વિદેશમાં થતું આવ્યું
લેખક પોતપોતાની મતિ, શકિત અને દષ્ટિ અનુસાર જ કરતે હોય છે ને તેમાંનું સત્વશીલ હોય તે કાર્ય માનવ સંસ્કૃતિ, માનવ વિચાર
છે, અને આસ્વાદ તે નિરૂપણ પણ ઓછું હોતું નથી. અને માનવના જીવન પ્રત્યેના અભિગમનને પણ, કયારેક ના
. પાણી માને છે કે વાર્તાની ભાષા, શૈલી અને નિરૂપણ વળાંક આપી દેતું હોય છે.
રીતિ દેશ કાલાનુસાર બદલાય ભલે; બદલાવાં જોઈએ vણ ખરાં ; લેકભાગ્ય કક્ષાએ ડો. ગોપાલીએ જે કાર્ય કર્યું છે તેમાંનું પણ મૂળકથાને સંદેશ વિકૃત કે બસૂરો ન થવો જોઈએ. આ મુદ્દાને ઘણુંખરું કાર્ય, મન લાગે છે તે પ્રમાણે, એ વિશાળ ક્ષેત્રના કેટલાક ધ્યાનમાં રાખીને ડૉ. શેખણીએ આ ધર્મ-બાધકથાઓ લખી છે. ભાગમાં થયેલું છે. આજે જે બે ગ્રંથોનું વિમોચન કે અનાવરણ સરળ, નિરાડંબર શૈલીમાં કહેવાયેલી આ સુવાય કથાઓ જેમ ‘જન્મથયું છે તે ગ્રંથે ડૉ. ગોપાણીના લોકસંગ્રહની વૃત્તિથી થયેલા લેખન- ભૂમિ'ના અને સમર્પણ'ના વાચકોને રેચક નીવડી છે તેમ બીજા કર્મના પ્રતિનિધિ છે. એ બે ગ્રંથ છે “ધર્મબોધ કથાઓ' અને વાચકને પણ રોચક નીવડશે. લેખનયાત્રા.”
'મારી લેખનયાત્રા જુદા પ્રકારનું પુસ્તક છે. તેમાં લેખકે પોતાના આમાંની “ધર્મ બોધ કથાઓ'માં છપને નાની નાની વાર્તાઓ લેખક જીવનનાં મહત્વનાં સીમા ચિહને વિશે કે સારામાઠા અનુભવે કહેવામાં આવી છે. તેમાંની કેટલીક બોધકથાઓ છે. કેટલીક બોધસ્થાઓ વિશે વાત નથી કરી. પણ જુદાં જુદાં સામયિકોમાં છેલ્લાં આઠ-નવ પણે બધી જ વાર્તાઓ ધર્મ બોધકથાઓ કહી શકાય તેવી છે. કારણ કે. વર્ષ દરયાન પ્રક્ટ થયેલા તેમના લેખોમાંથી ૩૮ લેખેને સંચય બધી જ વાર્તાઓમાં ધર્મન-ધર્મ એટલે કોઈ સંપ્રદાય વિશેષ કર્યો છે. આમાંના ઘણાખરા લેખે નાના, બc. ત્રણ ત્રણ કે ચાર નહિ, પણ દેશકાલાતીત સર્વ સામાન્ય નીતિ ધર્મને બોધ આપવામાં પનાંના છે. ડાક લેખ છછ-સાત સાત પાનાંના છે. તે લાંબામાં આવ્યું છે. એ રીતે જોઈએ તો આ સ્થાઓ જેમ એક તરફથી લાંબે લેખ “વિજ્ઞાન અને આણે અભિગમ” ચૌદ ખનાને છે. લોકકથાઓ અને પંચતંત્રહિતપદેશ આદિમાંની ઘણી કથાઓથી બહું જનસમાજ માટે લેખાચંલા લેખો માટે આમ હોવું આવશ્યક છે. જુદી પડે છે તેમ જેને આપણે કલાકૃતિ કહીએ તેવી ટૂંકી વાર્તાઓથી આ પુસ્તકનાં ખાનાં ફેરવતાં જ ઊડીને આંખે વળગે તેવી પણ જુદી પડે છે.
એક વસ્તુ લેખનું વિષય વૈવિધ્ય છે. તેમાં ધર્મ, તત્વજ્ઞાન, ગ આ કથાઓ ન વ્યવહાર રાાન પણ નથી આપતી; ને વાચકની અને અધ્યાત્મવાદ પર પણ લેખે છે; ને શિક્ષણ, સંસ્કૃતિ, સમાજ કલ્પનાને સ્પર્શીને, તેને લોકાત્તર સંક્રમણ કરાવી તેને ચેતે વિસ્તાર
વિજ્ઞાન અને જીવન પર પણ લેખે છે. પંડિત સુખલાલજી, મુનિશ્રી સાધી આપવાનું કાર્ય પણ નથી કરતી. આ કથાઓ મનુષ્યને
જિનવિજયજી, ડે. આદિનાથ ઉઠે અને લેખકનાં ભાભી પરના મનુષ્યને શોભે તેવું ઉચ્ચ નૈતિક સ્તર પરનું જીવન જીવવાને બાધ
લેખોમાં કેટલાંક હૃદયસ્પર્શી સ્મૃતિ ચિત્રો અને સંવેદને પણ છે: કરે છે. આ બંધ કયાંક ખુલ્લી રીતે કરવામાં આવ્યો છે; કયાંક
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર અને હેમચંદ્રાચાર્ય પ્રણ લેખ છે ને સંસ્કૃત વ્યંજિત રીતે,
અને પ્રાકૃત સાહિત્યની કોઈ કોઈ કૃતિને આધારે તેની રમણીયતાની આમાંની કોઈ વાર્તા ડૉ. ગોપાણીની કલ્પનાનું સંતાન નથી.
ઝાંખી કરાવતા લેખે અને વોલ્ટેક, ઝા અને શેપનહાર જેવા બધી જ વાર્તાઓ કોઈ ને કોઈ સ્વરૂપે વર્ષોનાં વર્ષોથી પ્રજાના હૃદયની
તત્વમીમાંસકો પરના લેખે પણ છે. ડૉ. મણીર ભારતીય વિદ્યાસર્વ સામાન્ય સમૃદ્ધિ બની ગઈ છે. એટલે જે વાર્તાઓ એકવાર
ભવન અને તેની કોલેજ જેવી સંસ્થાઓમાં પિતાના આયુષ્યને સારી અને સચોટ રીતે કહેવાઈ ગઈ હોય તેને શદાન્તરે ફરીથી
સમગ્ર કા કાલ ગાળ્યા હોવા છતાં, ગુજરાતી સાહિત્ય તેમના રસકહેવાનો શો અર્થ? આ પ્રશ્ન કોઈને કદાચ થાય. પણ આપણે
વિશ્વની મર્યાદામાં પ્રવેશી શકયું નથી. લેખકોમાં પણ મુનશીજી અને ભૂલવું ન જોઈએ કે જેણે આપણા ચિત્તને વશ કરી લીધું હોય તેવો
બોટાદકર, એ બે જ લેખકો પર તેમણે લખ્યું છે ને તેમાં પણ એ કાવ્યો, નાટકો, નવલકથાઓ, વાર્તાઓ આપણને વારંવાર વાંચવા
લેખક વિશે સાધારણ રીતે રૂઢ થઈ ગયેલા અભિપ્રાયોનું જ ઉરચારણ ગમતાં હોય છે. આપણાં પ્રિય ગીતે ફરીફરીને ગાતાં કે સાંભળતાં
કર્યું છે. બેટાદકર એમની જન્મભૂમિના અને ગુનશી એમની આપણે થાકતાં જ નથી હોતાં. આ તે કોઈ એક જ લેખકની એક
કભૂમિના-કર્મભૂમિના જ નહિ, કર્મ ક્ષેત્રના નામાંકિત વ્યકિતજ કૃતિની વાત થઈ. પણ એકના એક વસ્તુ પર દાખલા તરીકે,
વિશેષ હોવાથી ૉ. પણ એમના પ્રત્યે આકર્ષાયા હોય તે બનવામહાભારત, રામાયણ કે ભાગવત પર કે એમાંની કઈ વિશિષ્ટ કથા
જોગ નથી એમ નથી. અને, અલબત્ત, . પણીની મર્યાદા
ગણવાની જરૂર નથી. ડો. શેખણીનાં અધ્યયન, અધ્યાગ્ન અને વસ્તુવાળા અંશ પર–જુદા જુદા લેખકોએ લખેલી કૃતિઓ, સારી રીતે લેખાઈ હોય તે આપણને વાંચવી ગમતી જ હોય છે. આપણા
રસનાં ક્ષેત્રા બીજા છે ને તેમની અભિરતિ યાવદાયુષ્ય તેમાં જ રહી છે.
‘મારી લેખનયાત્રાના બધા લેખોને ઝીણવટથી તપસવાનું કે રસશાસ્ત્રીઓએ કાવ્યનું વસ્તુ પ્રસિદ્ધ, ઉત્પાદ કે મિશ્ર, ત્રણમાંના કોઈપણ પ્રકારનું હોઈ શકે એવું વિહિત કર્યું છે. ગુજરાતી ભાષાનું
લેખકના મહત્ત્વના વિચારોની છણાવટ કરવાનું ચાહી શક્ય નથી.
પણ આ લેખે પણ, ધબાધકથાઓની જેમ લોકસંગ્રહની વૃતિથી પ્રાચીન અને મધ્યકાલીન સમગ્ર સાહિત્ય-જૂજ અપવાદોને બાદ કરીએ તો- પ્રસિદ્ધ કે મિશ્ર કથા વસ્તુવાળું જ છે.
લખાયેલા હોવાથી તેમાં વિશ્ચર્ચા, શાસ્ત્રીય, ઊહાપોહ કે ખંડન
tiડનની પ્રવૃત્તિને સ્વાભાવિક રીતે જ અવકાશ રહ્યો નથી. દષ્ટિની - દેશ, કાળ, નિમિત્ત આદિને ભેદે, એકના એક કથાવસ્તુ પર કે અભિગમની અપૂર્વતા કે નવીનતા શાહી ભલે ને હોય; પણ ડો. નવી નવી કૃતિઓ લખાતી જતી હોય છે. કેટલીક વાર લેખક ખણીએ આ વિવિધ વિષયે પર જે કંઈ વાંરયું છે ને વિચાર્યું પરંપરાથી પ્રાપ્ત થયેલા વસ્તુમાં પોતાની કે પોતાના સમયની પ્રિય છે તે બધું બરાબર ચાવીને તર્કશુદ્ધ અને વ્યવસ્થિત રીતે અને માન્યતાઓ, ભાવના કે સમસ્યાઓ વગેરેનું દર્શન નિરૂપણ કરતે કોઈ મેઈ સ્થળે વ્યાકરણ દુષ્ટ પ્રયોગે મળી આવતા હોવા છતાં એકંદરે હોય છે. તે કેટલીક વાર મૂળ લેખકને અભિપ્રેત ન હોય તેવું રહસ્ય સરળ અને અનલંકૃત ભાષામાં અહીં રજૂ કર્યું છે. અહીં પંડિત્યનું પણ તેમાંથી તારવતે હોય છે. આ યોગ્ય ગણાય કે કેમ તેની ચર્ચા પ્રદર્શન નથી; આગ્રહ કે અભિનિવેશ નથી; તર્કરછળ કે ચબરાકી
નથી; (પ્રજણ કે પુનરુકિત નથી; વાચકને આંજી દેવાને આયાસ ૧. પ્રકાશક: ગૂર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય, અમદાવાદ ડિસેમ્બર નથી. અહીં જે કંઈ લખાયું છે તેમાં નમ્રતા, નિખાલસતા, સહૃદયતા : ૧૯૭૬, પૃ. ૨૨૩ કિંમત રૂ. ૧૫-૦૦
અને સ્વસ્થતા પદે પદે પ્રતીત થાય છે. ૨. પ્રકાશક: પ્રા. અમૃતલાલ સવચંદ ગોપાણી, ૩, “મેઘધન’ ડૉ. પાણી જેવા આજન્મ વિદ્યાવ્યાસંગીએ બહુજન સમાજને પર, દાદાભાઈ રોડ, વિલેપાર્લે (પશ્ચિમ), મુંબઈ-૪૦૦ ૦૫૬, લક્ષમાં રાખીને લખેલા લેખોના આ બે સંચય સંસ્કારવાંછુ ગુજરાતની ઈ.સ. ૧૯૭૯, પૃષ્ઠ ૨૦૬, કિંમત રૂ. ૨૦-૦૦..
- પ્રીતિને પાત્ર હો!
| મનસુખલાલ ઝવેરી