Prabuddha Jivan 1978 Year 41 Ank 01 02 and 13

SR No.: 525963
Original Sutra Author: N/A
Author: Chimanlal Chakubhai Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1978
Total Pages: 72
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 7 MB

Page 64

પ્રબુદ્ધ જીવન : સુવર્ણ જયંતી મહોત્સવ – વિશેષાંક
તા. ૧-૧૧-'૩૮
અને સદગુણને વિદ્યાની કશી મદદ મળતી નથી, પણ એટલું બલ ર જોઈએ કે મન અરિસ્થત ન હોય તો વિદ્યા માણસને બેવકૂફ અને ખરાબ બનવામાં મદદ કરે છે.”
કેળવણીને ઉદ્દેશ માનવી ચિત્ત અને હૃદયમાં રહેલા ઉચ્ચ અંશને પ્રક્ટ કરવાનું છે. તેને પરિણામે જીવનની મધુરતા વધે છે. જીવનમાં આવતી મુશ્કેલીઓ હોય તે પણ તેને યથાર્થ રીતે સમજીને તેને દૂર કરવાની શક્તિ આપે તો જ શિક્ષણને ઉદ્દેશ સર્યો કહેવાય. કેળવણીના ક્ષેત્રની સાથે સંકળાયેલા વિદ્યાર્થી અને શિક્ષણને આ મૂળભૂત ઉદ્દે શને કેન્દ્રમાં રાખે તે કેટલું સારું !
-અમૃતલાલ યાજ્ઞિક
ને મનની પ્રસન્નતા હિ
ચિત્તની પ્રસન્નતા મનને એકાગ્ર કર્યા વિના આવી શકતી નથી. મનને એકાગ્ર કરવા માટે બહિરાત્મભાવ ત્યાગ અવશ્યક છે. બહિરાત્મભાવ જ્યાં સુધી સંસાર તરફ લક્ષ્ય હોય ત્યાં સુધી લાવી શકાતે નથી. સંસાર પ્રત્યે આકર્ષણ છે તે સાંસારિક પદાર્થો માટે કામનાને લીધે છે. એ કામભાવ, રાગભાવ ઓછો થાય તે બહિરાત્મભાવ ટળે અને આત્માભિમુખ બનાય. એટલે જ વીતરાગતા જેમાં પત્યાગને પણ સમાવેશ છે તેના ઉપર સંપૂર્ણ ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે. પણ આ જીવન એક તથ્ય હોઈ અનેક કાર્યો અને પ્રવૃત્તિઓ કરવાની હોય છે. ઉપરાંત સંસાર છેડી દેવાથી જ લાભ છે એવું કોઈ ધર્મપ્રવર્તકે કહ્યું નથી. અરણ્યવાસ કરવાથી કે દીયા લેવાથી જ મન શાંત રહે છે એવું નથી. મનની શાંતિ અને ચિત્તની પ્રસન્નતા કારણ છે, કાર્ય નથી. એ આંતરસૂઝથી જ ૨ાવે છે. બાહ્ય પરિસ્થિતિથી ભાગતા રહેવાથી એ આવતી નથી. ફલત : એ નિષ્પન્ન થાય છે કે સાંસારિક જીવન ગાળતા છતાં માનસિક સમતા ધારણ કરવી. આવું તે કર્તવ્યનિષ્ઠ અને અનાસક્તિ બન્નેને એક સાથે જ અપનાવાથી બને. એટલા માટે જ વૈરાગ્ય અને અભ્યાસ (મહાવરો) આ બનેની સિફારિશ કરવામાં આવી છે. કર્તવ્યનિષ્ઠા ન રાખવામાં કેળવવામાં ન આવે તે પલાયનવાદને આક્ષેપ ટાળી શકાશે નહિ અને જીવન એક નક્કર સત્ય છે એ હકીકત છે એટલે પલાયનવાદ તે ઊલટું અનેક કષ્ટમાંથી ઉગારી બીજામાં નાખશે અને પ્રવૃત્તિનું સંચાલક બળ કર્તવ્યનિષ્ઠા નહિ હોય તે જ્યાં ત્યાં છબરડા વાળવા પડશે. એટલે જ “પાગ: કર્મસુ કૌશલમ ” અર્થાત પ્રવૃત્તિનું પ્રાવિય એટલે થાગ. આમ લખવું અને કરવું એમ આકાશ-પાતાળ જેટલું અંતર છે, કરવું ઘણું કઠણ છે છતાં ગમે ત્યારે એ કરવાનું જ છે એ નક્કી છે. એ વિના કોઈ આરો પણ નથી. “નાન્ય: પન્થા વિઘતે અયના” અર્થાત બીજો કોઈ રસ્તો જ નથી. આજે, કાલે કે ગમે ત્યારે અને તે પણ માપણે જ, કોઈ બીજું આવીને આપણને એ ભેટ તરીકે આપી જવાનું નથી. આ
પ્રભુકાને અર્થ એ નથી કે પ્રભુકૃપા જ બધું કરશે. પ્રભુકૃપાને પાત્ર હશે તેને પ્રભુકૃપા મળશે, બીજાને નહિ અને પ્રભુ
તે પભકપણ ગળગે બીને નહિ ને અભ કૃપાના પાત્ર બનવા માટે તપ ૨૪ને તિતિક્ષા, યમ ૨ને નિયમ, નૈતિક મૂલ્ય અને સદાચાર ના બધાને ૨૫નાવવા પડશે જ.
સામાન્યપણે બધા એવું માનતા હોય છે કે એમને સુખ નથી, ચેન નથી, શાંતિ નથી, સંપ્રસાદ નથી. ભૌતિક સમૃ િ વચ્ચે પણ, મનમાં અકળામણ હોય છે. એમ ન હોત તો અમેરિકાદિ ભૌતિક સમદ્ર પ્રધાન દેશ આકુળ-વ્યાકુળ ન થઈ ગયા હોત. પણ એ થઈ ગયા છે કે તે તેમના બૂમ-બરાડાથી આપણે સૌ હવે જાણતા થઈ ગયા છીએ. એ સમૃદ્ધ-સંપત્તિની નિરર્થકતા સ્વયંસિદ્ધ છે. કોઈ એવી પણ દલીલ-દલીલ કરવા ખાતર કરે છે કે વિષાદની આ અવસ્થા તે વાર્ધક્યમાં જ શકય છે અને માટે જ યુવક યુદ્ધ થઈશું ત્યારે શું એવું કહીને અત્યારે તે રળી લેવા ઘો, ભેગવી લેવા ઘો એવું કહેતા હોય છે પણ ધર્મ એ કઈ અમુક વખતે જ રવા જેવી વસ્તુ નથી.. એ નિરંતર કરવાની છે. ભવિષ્યની બાંહેધરી આપે પણ કોણ? એ તાકાત કેનામાં છે? નબળાઈને છાવરવાને એ કીમિયો છે. -Planning - આયોજન-મૂળથી જ કરી લેવું જોઈએ.
આગળ, ચિત્તના સંપ્રસાદની જે વાત થઈ તે સ્વસ્થતા વિના નથી આવતી. એમાં સુખ-દુ:ખને અનુભવ અને રાગ પાદિ કારણો છે. આમાં સુખ-દુ:ખના કારણે દશ્ય જગતની ઓલાદ છે. એને થતાં રોકવાનું સમત્વ ભાવ કેળવવાથી બની શકે છે. અપ્રમત્ત બની પ્રયત્નશીલ રહેવાથી એ સિદ્ધ કરી શકાય છે. ઇયિાદિજન્ય શબ્દ-સ્પર્શાદિ સુખે છેાડવા એટલા અઘરા નથી જેટલા આંતરિક કારણ છે. આ આંતરિક કારણો વાસનાજન્ય છે. માટે જ
ભગવાન મહાવીરે કહ્યું “મુછા પરિગ્ગા યુ”. અર્થાત પરિગ્રહ તે પરિગ્રહ માટેની લાલસા જ છે. પરિગ્રહ હોય છતાં લાલસા ન હોય અને પરિગ્રહ ન હોય છતાં લાલસા હોય. આ બીજી. સ્થિતિ ભવભ્રમણ કરાવનારી છે. મન અશાંત-વ્યાકુળ હોય ત્યાં સુધી મનની પ્રસન્નતા ક્યાંથી હોય? એ હોય તે પણ ઉપરછલ્લી જ હોય. અંદર દાવાનળ સળગ્યું હોય અને ઉપરઉપરથી શાંતિ રાખી હોય, પ્રતિષ્ઠા ખાતર કે મહાન પેગી કહેવરાવવા ખાતર- તે એને કાંઈ અર્થ નથી. એ તે ઉલમાંથી ચૂલમાં પડવા જેવું થયું. એટલે જ ગીતાકારે કહ્યું કે “અશાંતસ્ય કુત: સુખમ” અશાંત મનવાળાથી (ખ) સુખ દુર ભાગે છે. તો પછી શાંતિ મેળવવી. કઈ રીતે? મનને વિચાર શુન્ય અવકાશ રહિત બનાવી દેવાથી એ મળશે? પ્રાણાયામાદિ ક્રિયા દ્વારા એ હાંસલ થશે તો પણ થોડા વખત માટે જ, મનને નિરંતર નિર્વિચાર રાખવું એ જેવી તેવી બાબત નથી. એટલા માટે જ તેરમાં ગુણસ્થાનક સુધી એની હયાતિ માનવામાં આવી છે અને એ પણ રફતેરફતે સિ & થાય છે–એકદમ નહિ, તે પછી વચગાળાની સ્થિતિમાં શું કરવું? હેમચંદ્રાચાર્યે એટલા માટે જ કહ્યાં છે કે પહેલાં તો મનને શુભ ભાવનાઓથી ભરી દેવું. આના જ પડઘે ગીતાકારના ઉદ્દબોધનમાં મળે છે ‘ન ચાલાવત: શાંતિઃ મનના ભાવેને જેણે કેળવ્યા નથી તેને શાંતિ કેવી? મનના ભાવની કેળવણી એટલે શું? અહીં પણ હેમચંદ્રાચાર્ય : અને ગીતાકાર મદદરૂપ થાય છે. પહેલાં કહે છે કે વ્યાદિ શુભ
ભાવનારને વારંવાર સ્મરણ - રટણ કરવું અને એ પ્રમાણે વર્તવું. - આ બાબતને જ બીજા “ન ચાયુકતશ્ય ભાવના” પદમાં સમાવી દે - છે. મનના ખોખાને બરાબર વ્યવસ્થિત કર્યા વિના ભાવના ભાવી શકશે નહિ. પતંજલિરને પણ યોગસૂત્રમાં સૂત્ર દ્વારા આ બાબતનું સમર્થન કર્યું છે: “મૈત્રી-કરૂણા-મુદિતા-ઉપેક્ષાર્ણ સુખ-દુ:ખ-પુણ્ય૨પુણ્ય વિષયાણ ભાવનાત: ચિત્ત પ્રસાદનમ” અર્થાત સુખ, દુ:ખ પુણ્ય અને રમપુણ્ય આ ચાર વિષયો અને બધા વિષયે આ ચાર પ્રકારમાં જ અંતે વિભકત થઈ જાય છે. તે માટે ક્રમશ: મૈત્રી, કણા, મુદિતા ૨ને ઉપેક્ષા એવી ચાર વૃત્તિઓની ભાવના વાથી ચિત્તનો સંપ્રસાદ પ્રાપ્ત થાય છે. એવું જ પુરસ્કરણ ભગવાન બુદ્ધ પણ કર્યું છે. અને કયા ધર્મનાયકે નથી કહ્યું? કાઈસ્ટ, પયગંબર, ગુરુ નાનક- બધા જ બાબતમાં એકમત છે. - ચિત્તના સંપ્રસાદને રાગ-દ્વેષ, કામ-ક્રોધાદિ હચમચાવી નાખે છે. ચિત્તના અજંપાને જન્માવનારાં એ વિકારોને રોકવા જોઈએ. અર્થાત એ દુશ્મનોને હાંકી કાઢવા માટે મનને શુભ ભાવનાથી ભરી દેવું જોઈએ. જીવનમાં રસ લઈને પણ આ કરી શકાશે. અંતે, સદાચારને કેળવે, વ્યવહારમાં શુદ્ધિ લાવે, ઝીણી બાબતમાં નહિ ઊતરતાં જે આવડે એ માનવધર્મ પાળે, અનાદિનિધન મૂલ્યોને ઉવેખ નહિ, નકારાત્મક નહીં પણ ભાવાત્મક Not Negative but Positive વલણ અપનાવો, અશુભને રાકે, શુભમાં પ્રવૃત્ત થઈ શુદ્ધમાં જાઓ. આજે જ નિર્ણય કરી જેટલો મહાવરો થાય. તેટલે કર્યા કરો, બે - પાંચ વર્ષે એવું રૂપાંતર થઈ જશે કે તમને પિતાને જ અવર્ણનીય, અદ્ભુત, એવી મનની સંપ્રસાદ પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત થશે.
અમૃતલાલ ગેપાણી
હું જોઉં છું તે હું જ છું
વેગથી દોડી જતી આ ટ્રેન,
વંટોળ શે વીંઝાય આ વરસાદ, - વર્ષાજળે નાહી ચમકતાં પાસના પાટા
વન વીંધતા બાલાર્કના પહેલા કિરણ સમ દેડતા. પાટા અડીને ખેતરો સસલાં સમાં કૂઘ જતાં
હુ ટ્રેનથી ઉચકાઈને, આકાશમાં જઈ ઓગળી, વરસાદ થઈ વીંઝી રહું, પાટા સમે દેડી રહું, કે ખેતરમાં ધાન્ય લચતા છોડવા શે નાચતે; હું જોઉં છું તે હું જ છું!
1 -પ્રદીપ સંઘવી