Prabuddha Jivan 1975 Year 36 Ank 17 to 24

SR No.: 525960
Original Sutra Author: N/A
Author: Chimanlal Chakubhai Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1975
Total Pages: 86
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 8 MB

Page 9

તા. ૧-૧-૭પ
પૃથક જીવન
:: કાન-
' -
મક " .
માઇકમા જ
કા . - -
-
- -
-
= '' '': ૬
:
- 19
"Twentyfive hundred years ago it might have been said that man understood himself as well as any other part of world. Today he is the thing he understands least .... There has been no comparable development of anything like a science of human behaviour. what we need is a technology of behavoiur."
ટૂંકમાં આને સારાંશ કહીએ તે : અત્યારે માનવે જગતમાં જેટલાં પ્રકારનાં વિજ્ઞાન સમજવાં હોય તેટલાં સમજી લીધાં છે પણ માનવ પોતાની જાતને પહેલાં સમજતો હતો તે અત્યારે સમજી શકતો નથી. બીજા માનવ સાથે કેમ વર્તવું, તેની સાથે કે મીઠે સંબંધ રાખવે તેની ટેકનિક બતાવતું કોઈ વિજ્ઞાને હજી વિકસ્યું નથી. એવું વિજ્ઞાન કે ટેકનોલોજી ન વિકસે ત્યાં સુધી માનવી તેણે સર્જેલી સગવડોને ભોગવી શકે નહિ. આપણે ગુજરાતી એક કહેવત વારંવાર બેલીએ છીએ “એક બળે સૌને બાળે” ડૉ. સ્કિનર તેમની ભાષામાં આ વાતને જુદી રીતે કહે છે.
"Where human behaviour begins, technology
stops.”
આવી ઉકિતને પલટાવી નાખવા આપણે માનવીને એ સહિષ્ણુ, ઉદાર અને ત્યાગી બનાવવો જોઈએ અથવા આપણી વર્તભૂકને એવી ઉત્કૃષ્ટ બનાવવી જોઈએ કે પછી આધુનિક ટેકનોલેજીની સગવડો અને ભૌતિક સિદ્ધિઓ ગૌણ બની જાય.
કાન્તિ ભટ્ટ
સાહિત્યનો આનંદ સાહિત્ય પ્રત્યે મને અનુરાગ છે, મને સાહિત્યના કોઈ પણ સ્વરૂપની કોઈ પણ સરસ કૃતિ વાંચતાં આનન્દ થાય છે. આનન્દ આપવાની શકિત સાહિત્ય ઉપરાંત અન્ય અસંખ્ય વસ્તુઓમાં પણ છે. પરન્તુ તે તે વસ્તુમાં રમમાણ રહેવાથી થતો આનન્દ અને સાહિત્યના સતત સંસર્ગમાં રહેવાથી થતા આનન્દ બંને એક જ નથી; એટલે કે એક પ્રકારને નથી. સાહિત્યને આનંદ સર્વથા ભિન્ન સ્વરૂપને છે. ઉત્તમ ભેજન આરોગવાથી જીભને સ્વાદપ્તિ થાય છે. સરસ સ્વાદિષ્ટ જમ્યા એવી સંતૃપ્તિ, દીર્ધ કાળથી ઉત્તમ વાનીઓની ઝંખના કરતું મને પણ અનુભવે છે. પંરતુ એ આનંદ ઈન્દ્રિયગ્રાહ્ય છે. વળી તે આનંદ તે દિવસ પૂરતો જ ટેક છે. બીજે દિવસે “ઓહો ગઈ કાલે તો શું સરસ જમ્યા! વાહ!” એવી આનંદપ્રેરક ક્ષણે કદાચ. ઉદ્ભવે પરનું કાળની દ્રષ્ટિએ એ આનન્દ અતિ મર્યાદિત છે. જ્યારે સાહિત્યની ઉત્તમ કૃતિને આસ્વાદ, જેટલી ઉત્કટતાથી અનુભવ્યું હોય તે આસ્વાદની ઉત્કટતા કાલનિરપેક્ષ ટકી રહે છે. વીસ વર્ષ પૂર્વે વાંચેલું ‘મેઘદૂત' ગમે તે સ્થળે અને ગમે તે સમયે, ગમે એટલાં વર્ષ પછી સ્મૃતિ પટ ઉપર ઊપસી આવતાં તેને આનન્દ એવા ને એવા જ તાજા સ્વરૂપે અનુભવાય છે. હાથવગું હોય તો ‘મેઘદૂત' તુરત જ વાંચવા બેસવાની વૃત્તિ પણ થાય. સાહિત્યને આનન્દ સ્થળકાળ નિરપેક્ષ છે અને તે ક્ષણને છતાં ક્ષણિક નથી, ચિરંતન છે.
હું સાહિત્યને અભિમુખ થાઉં છું ત્યારે આનન્દના સરોવરમાં તરતે હોવા છતાં, જીવનને સાવ વિસારીને સાહિત્યને અભિમુખ રહેતો નથી. સાહિત્ય પ્રત્યે મને અનુરાગ છે તેથી જીવન પ્રત્યે મને વૈરાગ્ય છે અથવા સાહિત્ય પ્રત્યે આસંકેત છું તેથી જીવન પ્રત્યે અનાસકત છું એ અર્થ તારવવાને નથી. મુખ્ય વસ્તુ જીવન છે. જે સર્વ કાંઈ છે તે જીવન જ છે; સાહિત્ય એ જીવનનું સર્વસ્વ નથી. સાહિત્ય જીવન માટે છે. જીવન આખું કેવળ સાહિત્ય માટે જ નથી. સાધ્ય છે જીવન; જીવનની કળા. સાહિત્ય એ જીવનકળા ખીલવવાનું કે સૌધન છે. જીવન અને સાહિત્ય અંગે સંધ્ય સાંધન ભેદ રહેવાના જે રહેવું જોઈએ. જીવન
આખું સાહિત્યને સમર્પિત કરી દઈએ, સાહિત્યની ભકિત કરીએ તેયે જે કશીની લંબ્ધિ થાય-નંદની, રસાસ્વાદની, વિચાર બોધની–તે પછી પણ જીવન તો રહે જ છે, કારણ જીવન અત્યંત વિશાળ છે સાહિત્ય કરતાં પણ જીવનની વિશાળતા અને તેનું ઊંડાણ ઘણાં અધિક છે. સાહિત્યને જીવનથી એક અલગ પદાર્થ સમજીને સાહિત્ય પ્રત્યે મેં આસકિત કેળવી નથી. જીવન એ પ્રધાન વસ્તુ છે. સાહિત્ય એટલા પ્રમાણમાં ગૌણ છે.
આ દેખાય છે તે જગત, બ્રહ્મનો વિવર્તે છે. જગત જગત સ્વરૂપે સત છે કિન્તુ બ્રહ્મનાં સંદર્ભમાં તે અંસત છે તેમ સાહિત્ય સાહિત્ય સ્વરૂપે સત હોવા છતાં સાહિત્ય એ અક્ષરબ્રહ્મ અથવા શબ્દબ્રહ્માને વિવર્ત માત્ર છે, જેમ સંગીત એ નાદબ્રહ્મનો વિવર્ત છે' પરનું વિવર્ત છતાં સાહિત્ય, બ્રહ્મના સંદર્ભમાં જંગત મિથ્યા છે એ રીતે મિથ્યા નથી. વ્યાસ, વાલ્મીકિ કાલિદાસ, ભવભૂતિ કે શેકસપિયરનાં પાત્રો જે કેસલ પાત્ર છે તે કવિ કલપનાની નીપજ છતાં મિથ્યા વા નિર્જીવ પદાર્થો નથી. જીવતા માનવી કરતાં પણ વધારે જીવંત છે, વધારે સાચાં છે અને કોઈ પણ સહૃદયી ભાવક માટે સવિશેષ પ્રભાવક છે. આપણે આ જગતની માયાંથી લિપ્ત છીએ. આ જગતની અસહ્ય વાસ્તવિકતાઓ આપણા ચિત્તમાં પરિતાપ જન્માવતી હોવા છતાં એની માયાથી અલિપ્ત રહી શકતા નથી, તે આપણી મનુષ્ય તરીકેની મર્યાદા છે. જગત સાથેના સંબંધ દરમિયાન થતી અનુભૂતિઓ હર્ષ અને શેક, આનન્દ અને વિષાદ, પ્રેમ અને તિરસ્કાર, મૈત્રી અને અમિત્રભાવ ઇત્યાદિ ભાવઅભાવનાં અનેક કંટ્રોથી પરિવૃત્ત છે. ત્યારે સાહિત્ય અને કલા આ બે જ એવાં ક્ષેત્ર છે જે કેવળ આનન્દનું પ્રદાન કરે છે.
એ આનન્દ વ્યવહારજગતના જે લૌકિક નથી. તે અલકિક છે. તે ઈન્દ્રિયગ્રાહય નથી. ઈન્દ્રિયાતીત છે. તે ક્ષણને છતાં ક્ષણિક નથી, ચિરંતન છે. જાતને ઈ લ્ડ (involved) કર્યા વગર તાટસ્ય જાળવીને પણ સાહિત્યકૃતિને આસ્વાદ માણી શકાય છે. જાતનું આ non-involvement અથવા તાટસ્થ તે નકરી ઉદાસીનતા અર્થાત indifference નથી. બે અસંસ્કારી જનોની લડવાહ તરફ આપણે બેધ્યાન અને ઉદાસીન રહીએ તે અર્થમાં આ તાટસ્યું નથી. તખ્તા ઉપર ભજવાતા રામાયણના નાટકમાં સીતાનું અપહરણ થતું જોઈને આપણે સીતાને રાવણના હાથમાંથી છોડાવવા ધસી જતા નથી અથવા સીતાને ચેતાવતા પણ નથી, ત્યાં આપણે તટસ્થ છીએ કારણ આપણે જાણીએ છીએ કે આ નાટક છે અને નાટકની માયાવી સર્ણિમાં જે કંઈ બને છે તેના તટસ્થ પણ સંદથી ભાવક છીએ. એ પણ ખરું કે સહૃદયતાને કારણે જ એ તટસ્થ ભાવાનુભૂતિના સંદર્ભમાં પૂર્ણપણે જળવાતું નથી. પાત્રગત રાખ, દુ:ખાદિ અથવાહશિકોદિ ભાવ ભાવક તરીકે આપણે પણ અનુભવીએ છીએ. ત્યાં આપણી ચેતના સમસંવેદરૂપ બનીને સક્રિય થતાં ઘટનાનુસાર આપણું સંવેદનતંત્ર ભિન્ન ભિન્ન ભાવમાં ઝબકેળાય છે. વિસ્મયની વાત એ છે કે કરુણરસની અનુભૂતિ થવા છતાં અને હૃદય આર્દ થવા છતાં આપણે પુન: પુન: તે રસનો આસ્વાદ તરફ વળીએ છીએ. ,
નાટકને કરુણપર્યવસાય ભાવક માટે સુખ અથવા આનન્દપર્યવસાય નીવડે છે તેનું કારણ એ છે કે કરુણરસમાં ભાવક પક્ષે સહાનુભૂતિ છે. સહાનુભૂતિમાં ભાવક પોતે પણ કંઈક આપે છે એવી લાગણી અનુભવે છે. આનન્દ એ હમેશાં દુ:ખનો વિરોધી નથી. તેમ સુખાનુભવમાં પણ હમેશાં આનંદ નથી હોતો, જ્યારે દુ:ખાનુભવમાં આનન્દનું અસ્તિત્વ હોય છે. પ્રિયતમા ખાતર દુ:ખ ભાગવત હોવા છતાં રાષ્ટ્રને કાજે પ્રાણાર્પણ કરતો દેશાભિમાની માનવી અનન્દને જ અનુભવ કરતો હોય છે. આ બાબતમાં આપણા પંડિત વિવેચક ર્ડો. વિષ્ણુપ્રસાદ ત્રિવેદીનું મંતવ્ય ધ્યાનાર્હ છે. તેઓ કહે છે કે “પરસુખને પરિચય સુખકારક હોય તે પર દુ:ખને સંવાદી અનુભવું
એ હથિ તા. જ્યારે અગવતે
'