Page Text
________________
૧૭૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
પણ દુ:ખકારક હોવા જોઈએ. કિન્તુ કલાનુભૂતિમાં તેમ નથી તે જોતાં સુખદુ:ખથી પર રહેલું તત્ત્વ કલાનુભવમાં હોવું જોઈએ અને એ જો આનન્દ હાય તે પણ તે ચિત્તને અનુકૂળ વેદના છે. એ આનન્દને pleasure કહેવાને બદલે પનિવૃતિ અથવા વૃત્તિઓની તલ્લીનતા કહી શકીએ, પ્રસન્નતા કે મુદા નામ પણ એ સૂચવે છે.”
કલાનુભૂતિ અંગે એક વિશિષ્ટતા એ છે કે કાવ્ય, નાટક વા વાડ્મયની કોઈ પણ રચના સાથે આપણું તન્મયીભવન થતાં અમ સ્વભાવને લેાપ થતાં સમત્વભાગ જાગ્રત થાય છે તથા આત્મભાવ સર્વાત્મભાવમાં ઈષ્ટ પરિવર્તન સાધે છે. તેમ થતાં જે આનન્દોનુભવ થાય છે તે વૈયકિતક નથી હોતા પરન્તુ વૈયકિતક હાય છે અથવા સાર્વજનીન હોય છે. કારણ નાટક નિહાળતા સમરત પ્રેક્ષક– સમુદાય એક સમાનભાવ અનુભવે છે.
સંસારના પ્રત્યેક વ્યવહારમાં મનુષ્યને પરિચય જાણે બદલાતા રહેતા હેાય એવા અનુભવ ઘણીવાર થતા હોય છે. મેટે ભાગે મહેારાં ધારણ કરીને હરતા ફરતા માનવી એકદમ પરખાતો નથી. પરખાતો હાય છે ત્યારે એ પરખ સાચી હોવાના વિશ્વાસ પ્રગટતા નથી. પરિણામે ઘણી ગૂંચવણો પેદા થતી હોય છે. સૌથી મોટી મુંઝવણ માનવી માનવી વચ્ચે સમજણના અને લાગણીને સેતુ રચાતો નથી એ છે, વ્યવહારમાં માનવીના જે પ્રત્યક્ષ પરિચય થાય છે તેના કરતાં સાહિત્યની સૃષ્ટિ દ્વારા તે જાણે વિશેષ ભાવે વધુસાચા થતા હોવાનું લાગે છે. વ્યાસજીનાં અર્જુન, યુધિષ્ઠિર, દ્રૌપદી, દુર્યોધન કે વાલ્મીકિનાં રામ, લક્ષ્મણ, સીતા, ઊર્મિલા, કૈકેયી અને મંથરા અથવા શેકસપિયરના એ થેલા, ઈયાગે! અથવા હેમલેટ કે કાલિદાસનાં દુષ્યન્ત, શકુન્તલા અથવા ટાર્ગેાર અને શરદબાબુનાં પાત્રા દ્વારા મનુષ્યની અને તેની પ્રકૃતિની સાચી અને વિશેષભાવે ઓળખ થાય છે. પ્રતિબિંબ દ્વારા બિબની આ એળખ આપણને વિસ્મય લેકમાં લઈ જાય છે. અને એ જ સાહિત્યનું એક મહત્ત્વનું અને સાહિત્ય તરીકે અનિવાર્ય એવું લક્ષણ છે. માણસને પામવાનું તે સમજ્યા, પરંતુ એથી યે વિશેષ સાહિત્યની સૃષ્ટિમાં સ્વને પામવાની વાત છે. સાહિત્ય દ્વારા સ્વને પામવાની ચાવી ઉપલબ્ધ થતી હોય તે! એ કઈક અલ્પ મહત્ત્વની વાત નથી.
•
કૃષ્ણવીર દીક્ષિત
સાહિત્ય એ મનુષ્યજીવનનું સંપૂર્ણ દર્પણ નથી. જીવનનું તેની અખિલાઈમાં પ્રતિબિંબ નથી. જીવન એટલું બધું વિશાળ છે કે બીજું એવું જીવન જ તેનું પ્રતિબિંબ બની શકે. છતાં સાહિત્ય અંશત: જીવનનું પ્રતિબિંબ છે. મનુષ્ય વ્યવહારની સામગ્રી આ આંશિક પ્રતિબિંબનું ઘટક છે. તેમાં મનુષ્યની ભિન્નભિન્ન વૃત્તિઓ અને તેના સારાંનરસાં કાર્યો ઉપાદાન તરીકે આવે છે પરન્તુ એ સર્વ સૌન્દર્ય સિદ્ધ કરતાં કરતાં આવે છે. તે સાથે તે દ્વારા જીવન-મૂલ્યોનું સ્ફ ુરણ કે આકલન અથવા પ્રતીતિ પણ અનુભવાય છે. નીતિ બાધ કે કોઈ પણ પ્રકારને સદ્બોધ એ સાહિત્ય સર્જનનું પ્રયોજન નથી. પરંતુ મૂલ્ય સ્થાપન એ સર્જનનું એક પ્રયોજન હોઈ શકે. મૂલ્યસ્થાપન એ સર્જનનું વિરોધી નથી. પ્રેમાનન્દના ‘મામેરા' માં નરસિંહ મહેતાના જીવનની કરુણતા, કુંવરબાઈના વલાપાત અને કુંવરબાઈની સાસુની દુષ્ટતાનું હૃદયંગમ આલેખન છે. પરન્તુ એ સર્વની સાથેાસાથ નરસિંહ મહેતા સામાજિક અશ્રાદ્ધા સામે પોતાની ઈશ્વરાસ્થા અને શ્રદ્ધા પરત્વે મુસ્તાક છે અને એની શ્રદ્ધા જ જીવન સંઘર્ષમાં એને ટકી રહેવાનું બળ આપી રહે છે એ વસ્તુ પણ ઊપસી આવે છે. પરંતુ આ સર્વ વસ્તુ પ્રેમાનન્દ રસ અને સૌંદર્ય સિદ્ધ કરતાં કરતાં નિપજાવે છે. પ્રેમાનંદ નરસિંહના સંસારની વાસ્તવિકતાનું યથાતથ આલેખન નથી કરતા. વાસ્તવિકતાઓ રૂપ ઉપાદાન સામગ્રીને સાહિત્યિક સ્પર્શ આપીને પ્રતિભાબળે તેમાં પ્રાણના સંચાર કહીને, સૌન્દર્યથી રસીને તથા સૌન્દર્ય અને હાસ્ય, કરુણ ઈત્યાદિ રસમાં ઝબકોળીને તેનું ચિત્રણ કરતો હોવાથી તે આનન્દપ્રદ નીવડે છે. કવિનાં પાત્રો તે કોઈ એક વ્યકિત નથી હોતાં. વ્યકિત હોવા છતાં તે વૈશ્વિક સ્વરૂપ ધારણ કરતાં હોવાથી અર્થાત યુનિવર્સલાઈઝ્ડ થયાં હોવાથી તે આપણાં સમભાવ અને સહાનુકંપાને પાત્ર બની આપણા ચિત્ત પર પકડ જમાવે છે. સર્જકની સહાનુભૂતિ પણ સાહિત્યસ્વરૂપ પામે છે ત્યારે તે તેની પાતાની ન રહેતાં યુનિવર્સલમાં રૂપાંતરિત થાય છે. શેકસપિયરના . આથેલા કે ઇયાગા અથવા હેમલેટ કે લિયર અથવા વ્યાસજીનાં અર્જુન અને દ્રૌપદી કે વાલ્મીકિ, ભવભૂતિ કે તુલસીદાસના રામ એ સર્વ વૈશ્વિક માનવી અથવા વિશ્વમાનવી સ્વરૂપે પ્રગટ થાય છે. તે આપણને એવી સમજણ આપે છે હું કે ભારતના માનવી આફ્રિકા કે અમેરિકા અથવા રશિયાના માનવીથી માનવી તરીકે જરાય નિરાળા નથી. માનવી સર્વત્ર એક છે. એ સત્ય સૌન્દર્યથી રસાઈને પ્રગટ થતું હોવાથી આપણને તે પ્રભાવિત કરે છે સત્ય, શિવ અને સૌન્દર્ય ત્રણની એકાકારતા સાહિત્યમાં સિદ્ધ થાય છે માટે તે રસાવહ બનીને આપણને લીન કરે છે, આનન્દ આપે છે અને ભિન્નભન્નિ અનેક રસોદ્ભુત લાગણીઓ અનુભવાયા પછી તે સર્વ ઉપશમમાં પરિણમે છે ત્યારે કેવળ આનન્દની જલબ્ધિ થાય છે.
તા. ૧-૧-૭૫
ચક્ષુદાન (ત્રણ અનુભૂતિ) (૧) મુકતક
એમ તે આ આંખમાં કંઈ કેટલાં સ્વપ્નો હતાં ! હું તે હવે બસ માત્ર મારી આંખ આપી જાઉં છું!
O
(૨) દાનમાં દીધેલા ચક્ષુને :
દુનિયા તે તમારી સામે હશે એની એ જ – હું નહીં હોઉં.
પછી ફ્ લાને જોઈ તમે ઘેલા ઘેલા થશે?
કે કમળના પાન પર ઝાકળનું બિંદુ પાણીનું એક નિરર્થક ટીપું લાગશે ? વ્હેલી સવારે હિંદુસ્તાનનું. છાપું વાંચી શકશે ? કે રસ્તા પર લેહીનું લાલ ખાબોચિયું જોઈ કશું જ ન બન્યું હોય એમ પસાર થઈ જશે? રવિવારની ફુરસદે કોઈ ચોપાનિયામાં ‘વિપિન પરીખ' નામ વાંચતા-
તમને કશું પરિચિત લાગશે ?
ક્યારેક ભરરસ્તે તમે અને રીટા સામસામા થઈ જાઓ -
તમે રીટાને ત્યારે ઓળખી શકશે? ---વિહ્વળ થશે। ?
તમે દાર્જીલિંગ કયારેક પાછા જા
અને સૂરજના સ્પર્શે કાંચનજંઘા યારે સળગી ઊઠે ત્યારે
તમને હું યાદ આવીશ ?
[ ] (૩) મુકતક :
જયપ્રકાશ નારયણે કરેલું ચક્ષુનું દાન !'
ડ્રા પછી
એની આંખા હેરનાર હિંદુસ્તાનમાં કઈ રીતે જીવી શકશે? વિપિન પરીખ
માલિક: શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ. મુદ્રક અને પ્રકાશક : શ્રી ચીમનલાલ જે. શાહ. પ્રકાશનસ્થળ: ૩૮૫, સરદાર વી. પી. રોડ, મુંબઇ-૪. ટે. નં. ૩૫૦૨૯૬. મુદ્રણસ્થાન : ધી સ્ટેટસ પીપલ પ્રેસ, કોટ, મુંબઈ-૧
| SR No. | 525960 |
| Book Title | Prabuddha Jivan 1975 Year 36 Ank 17 to 24 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Chimanlal Chakubhai Shah |
| Publisher | Mumbai Jain Yuvak Sangh |
| Publication Year | 1975 |
| Total Pages | 86 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India |
| File Size | 8 MB |