Prabuddha Jivan 1975 Year 36 Ank 17 to 24

SR No.: 525960
Original Sutra Author: N/A
Author: Chimanlal Chakubhai Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1975
Total Pages: 86
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 8 MB

Page 72

૨૩૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧-૪-૭પ
મને ધ્યાન : એક ઉપચાર પદ્ધતિ છે
માનસ પૃથક્કરણ શાસ્ત્રી ડૉ. એફ. એસ. પલ્સના એક પુસ્તક ‘ઈગે, હંગર એન્ડ એગ્રેશન’ માંની એક સૌને રસ પડે તેવી વાત જણાવવાનું મન થાય છે. એમના કહેવા પ્રમાણે મનના રોગનું મુખ્ય કારણ દુ:ખને સમજવાને બદલે એનાથી નાસી છૂટવાનું વલણ - પલાયનવૃત્તિ છે. એ પલાયનવૃત્તિના મારણ તરીકે એમણે ધ્યાનને (Attention નો અર્થ માં) પ્રયોગ એક ઉપચાર પદ્ધતિ તરીકે
વસ્તુ વિશે યથાર્થ પૂર્ણ જ્ઞાન મેળવવું એ કાર્ય સપ્તભંગિનું છે.'
ભગવાન મહાવીરના સમયમાં અનેક વાદો પ્રવર્તતા . હતા. દરેક વાદના સમર્થક, પિતાને વાદ સત્ય અને બીજાના વાદને મિથ્યા માનતા. ભગવાન મહાવીરે દરેકમાંથી સત્ય તારવી સમન્વય કર્યો અને સંઘર્ષને ટાળે. એક વખત ચંપાનગરીના રાજા શતાનિકની બહેન યંતીએ કેટલાક પ્રશ્ન પૂછયા, તેના ભગવાન મહાવીરે સ્યાદવાદ શૈલીએ જવાબ આપ્યા. તેમાંને એક સવાલ જોઈએ. જયંતીએ પ્રશ્ન પૂછયો કે ભગવાન ! ઊંઘતા જીવ સારા કે જાગતા? ભગવાને કહ્યું, ‘બન્ને.’ કારણ, અધાર્મિક મનુષ્યનું સૂઈ રહેવું સારું, કારણકે તે જાગીને અધર્મ આચરે છે, ત્યારે ધાર્મિક મનુષ્યનું જાગવું સારું, કારણકે તે જાગીને બીજાને જગાડે છે, એટલે કે મેહમાંથી જગાડે છે.
અનેકાન્તવાદની આધારશિલા છે સત્ય. અનેકાન્તદ્રારા સત્યદર્શન માટે ભગવાને ચાર શરત મૂકી છે: (૧) રાગ અને દ્વેષ તજી મધ્યસ્થભાવ ધારણ કરવું. (૨) જ્યાં સુધી મધ્યસ્થભાવને પૂર્ણ વિકાસ ન થાય ત્યાં સુધી એ ધ્યેયને જ લક્ષમાં રાખી કેવળ સત્યની જ જિજ્ઞાસા રાખવી. (૩) પોતાના પક્ષની જેમ વિરુદ્ધ પક્ષનાં મંતવ્યની આદરપૂર્વક વિચારણા કરવી અને વિરુદ્ધ પક્ષની જેમ પોતાના પક્ષની પણ આકરી સમાલોચના કરવી. (૪) પોતાના તેમ જ બીજાના અનુભવોમાંથી જે જે અંશે સાચી લાગે તેને વિવેકબુદ્ધિથી અને ઉદારતાથી સમન્વય કરવો અને જ્યાં ભૂલ દેખાય ત્યાં મિથ્યાભિમાનને ત્યાગ કરી ભૂલને સુધારવી.
માનવજીવનની સાર્થકતા સત્યની શોધમાં છે. સત્યશોધન માટે અનેકાન્તવાદ અત્યંત જરૂરી છે. અનેકાન્ત એટલે વૈચારિક અહિંસા અને વૈચારિક અપરિગ્રહ. વિનોબાજી કહે છે, “મમ સત્ય' મારું જ સાચું, તેને અર્થ યુદ્ધ થાય છે. મારું જ સાચું, તે થો વિચારને પરિગ્રહ. જેમ ધનસંપત્તિને વધારે પડતો પરિગ્રહ સામાજિક અને નૈતિક ગુનો છે, તે જ રીતે પોતાની માન્યતાને પરાણે બીજા પાસે સ્વીકાર કરાવો તે થયે વૈચારિક પરિગ્રહ. અને આ પરિગ્રહ પણ નૈતિક ગુને છે. વગર વિચાર્યું કોઈના વિચારને જઠો કે પાયાવિનાને કહે તે વૈચારિક હિંસા છે. આ હિંસામાંથી વાદવિવાદ જન્મે છે ને વેરઝેર - ધૃણાનું કારણ બને છે. આમ, એકબીજા પરત્વે, એકબીજાને નહિ સમજવાને કારણે, સમત્વબુદ્ધિના અભાવથી અને દિલના સંકચિતપણાને લીધે હિંસા પ્રગટે છે. વૈચારિક પરિગ્રહ અને વૈચારિક હિંસા નિવારવાને જે ઉપાય ભગવાન મહાવીરે શેઠે તે અનેકાન્તવાદ. કોઈના પણ મંતવ્યને અસત્ય ન કહેતાં તેમાંથી સત્ય તારવી તેને આદર કર તે થઈ વૈચારિક અહિંસા અને આંતરનિરીક્ષણ કરી સ્વસ્થ અને નિર્મળ ચિત્ત પામેલું સત્ય બીજા પાસે રજૂ કરવું તે થયા વૈચારિક અપરિગ્રહ, આમ, અનેકાન્તવાદથી રાગદ્વેષ ઘટે છે, સમભાવ જન્મે છે, મિત્રતા વિકસે છે, માનસિક કલેશ એછા થાય છે. અનેકાન્તવાદ એ નથી સંશયવાદ કે નથી અનિશ્ચયવાદ. તે વિવિધ વિસંવાદોમાંથી પ્રગટતે સંવાદ છે.
શરૂઆતમાં એ “ધ્યાન' કોને કહેવાય તે સ્પષ્ટ કરે છે :
ધ્યાન એટલે બળજબરી નહીં. બીજા બધા વિચારો અને આવેગોને દબાવી દેવામાં અને એક જ વિચારકે કાર્યમાં પરાણે એકાગ્રતો સાધવામાં આપણી બધી શકિત વાપરવી પડે એમાં શકિતને માત્ર દુરપયોગ જ છે. ફરજ કે માની લીધેલા આદર્શ પાછળ કરેલા શકિતના આવા વ્યયનું પરિણામ ચીડિયાપણું, શાનતંતુની નબળાઈ કે છેવટે નર્વસ “ બ્રેકડાઉન માં આવે છે.
ધ્યાન એટલે કોઈ પણ પ્રકારનું માનસિક વળગણ – અનકર્જયસ એબસેશન’ પણ નહીં. પહેલા પ્રકારમાં માણસ પોતે જ પોતાના મન પર બળજબરી કરે છે. બીજા પ્રકારમાં બીજું કોઈ, બહારની દુનિયાની કોઈ વ્યકિત કે પરિસ્થિતિ એને અમુક રીતે વર્તવાની ફરજ પાડતી હોય એવી, પોતે જ અજાણપણે ઊભી કરેલી માન્યતાને અનુસરીને જીવે છે. આ બન્ને પ્રકારની એકાગ્રતામાં માણસ, સામેની વસ્તુ કે પરિસ્થિતિને સમજવામાં લીન થવાને બદલે પોતાનામાં જ લીન થઈ જાય છે. બીજી રીતે કહીએ તો આવી એકાગ્રતા એ “ધ્યાન' નહીં બેધ્યાન' છે.
ધ્યાનને અર્થ “ફેસ્સીનેશન' - વશીકરણ– શબ્દમાં યોગ્ય રીતે વ્યકત થાય છે. એમાં સામે રહેલી વસ્તુસ્થિતિ સ્વાભાવિક રીતે જ મુખ્ય સ્થાન લઈ લે છે. બાકીની દુનિયા ખેરવાઈ જાય છે. સ્થળ અને સમય સ્થિર બની જાય છે. એ પળે મનમાં કોઈ પણ પ્રકારને વિસંવાદ કે વિરોધ નથી ઉઠતે. આવું ધ્યાન બાળકમાં અને પિતાને ખૂબ રસ હોય એવા કામમાં લાગેલા મેટાંઓમાં જોવા મળે છે. પોતાનું સમગ્ર વ્યકિતત્વ સમૂળું એક જ હેતુમાં લીન થઈ ગયું હોય એવી પળોમાં એ ખૂબ જ વિકસે એ સ્વાભાવિક છે,
ધ્યાનના પ્રયોગને સમજાવવા એમણે આપેલે એક દાખલ આપણે જોઈએ. એમની પાસે મેટ્રિકમાં ભણતા એક વિદ્યાર્થી આવ્યું. રોનું ચિત્ત અભ્યાસમાં ચરંતું નહોતું. જાત જાતના દિવાસ્વપ્ન આવીને એની એકાગ્રતામાં ભંગ પાડતા. ડૉકટરે એને દિવાસ્વપ્ન અને અભ્યાસ બન્નેને છૂટાં પાડી દેવાની સલાહ આપી : દિવાસ્વપ્ન શરૂ થાય કે તરત જ દસ મિનિટ સુધી એમને આવવા દેવા, પછી અભ્યાસ શરૂ કરી. શરૂઆતમાં વિદ્યાર્થીને આ સલાહ અનુસરવામાં પણ મુશ્કેલી પડી. એ માનસિક યુદ્ધથી એ તે ટેવાઈ ગયા હતા કે જે એ સપનાં જોવામાં લીન થતો કે તરત જ પાઠના વા યાદ આવીને એના સપનામાં ખલેલ પાડતા ! ડોકટરે એને દિવાસ્વપ્ન જોતાં અભ્યાસ યાદ આવે તો અભ્યાસ શરૂ કરવાની, અને ફરી દિવાસ્વપ્ન આવવાં શરૂ થાય તે અભ્યાસ પડતું મૂકીને સપનામાં પૂરેપૂરા લીન થવાની સલાહ આપી. આ રીતે બન્ને પ્રકારના વિચારોને કશા ય વિરોધ વિના આવવા દેવાથી, એ છુટા પડી ગયા અને વિદ્યાર્થી કશી યે બળજબરી વિના રસપૂર્વક અભ્યાસ કરતો થઈ ગયો.
ડૉક્ટર કહે છે કે ધ્યાનને ઉપચાર પદ્ધતિ તરીકે સૌથી અગત્યને ઉપયોગ ખાવાની ક્રિયામાં થાય છે.
'ખમ અનેકાન્તવાદ એ જૈન ધર્મનું અને ભગવાન મહાવીરનું જગતને વિશિષ્ટ અર્પણ છે. પરસ્પર વિરોધી વિચારધારાને એમાં સ્થાન હોવાથી આધુનિક લેકશાહીના મૂળ એમાં જોઈ શકાય છે. જીવનમાં દરેક ક્ષેત્રમાં પ્રમાણિકતાથી એને ઉતારવામાં આવે તે નિરર્થક વિસંવાદ અને ક્લેશ ચાલ્યાં જાય છે. સંવાદ અને શાંતિ સ્થપાય છે. કુટુંબ અને સમાજ ઉપરાંત રાષ્ટ્રો રાષ્ટ્રો વચ્ચે શાંતિમય સહઅસ્તિત્વ, સહકાર સ્થાપવામાં, એટલે કે વિશ્વશાંતિ સ્થાપવામાં પણ અનેકાન્તવાદ ઘણા માટે ફાળો આપી શકે તે નિ:સંશય છે. (આકાશવાણીના સૌજન્યથી)
છે. તારાબહેન ૨. શાહ