Prabuddha Jivan 1975 Year 36 Ank 17 to 24

SR No.: 525960
Original Sutra Author: N/A
Author: Chimanlal Chakubhai Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1975
Total Pages: 86
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 8 MB

Page 71

તા. ૧-૪-૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
a "
અનેકાન્તવાદ
સંn
ભગવાન મહાવીર જૈનેના છેલ્લા તીર્થકર છે. એમને જન્મ તૌશાલીનગરી પાસે કંડગ્રામમાં થયો હતો. તેમનાં માતાપિતા તે રાજા સિદ્ધાર્થ અને રાણી ત્રિશલાદેવી હતાં. ત્રીસ વર્ષની ઉમ્મરે ભગવાન મહાવીરે ગૃહસ્થાશ્રમને ત્યાગ કરી, સાધુ થઈ એકલા વિચરી બાર વર્ષની ઘોર તપશ્ચર્યા કરી. જેને અંતે તેમને કેવળજ્ઞાન થયું. એ તપશ્ચર્યાના ફળરૂપે ભગવાન મહાવીરે જે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું અને જેને તેમણે ઉપદેશ આપ્યો તેમાં એક મહત્ત્વને ઉપદેશ તે અનેકાન્તવાદને છે.
જૈન ધર્મને સનાતન સિદ્ધાંત છે અહિંસા. ભગવાન મહાવીરે આચાર અને વિચાર માટે અહિંસા, અપરિગ્રહ અને અનેકાતવાદને ઉપદેશ આપ્યો. અનેકાન્તવાદ વિના અહિંસા અને અપરિગ્રહનું પાલન શકય નથી. અહિંસા અને અનેકાન્ત બને આધ્યાત્મિક જીવનના પ્રાણ છે. અહિંસા માનવાચારને ઉજજવળ બનાવે છે ત્યારે અનેકાન્ત દષ્ટિને અને વિચારને શુદ્ધ અને વિશાળ બનાવે છે.
અનેકાન્ત જૈન ધર્મને એક વિશિષ્ટિ સિદ્ધાંત છે. કોઈ પણ વસ્તુના અનેક ગુણધર્મો હોય છે. વસ્તુના પ્રત્યેક અંતને, ગુણને, ધર્મને પૂરેપૂરી જાગૃતિ સાથે પ્રામાણિકપણે ચકાસવા અને દરેકમાંથી સમ પણે સત્ય તારવવું. આમ અનેકાન એ સત્ય પામવા માટેની ધાર્મિક અને વૈજ્ઞાનિક વિચારપદ્ધતિ છે. પંડિત રાખલાલજી અનેકાન્તવાદને બધી બાજુથી ખુલ્લાં એવાં માનસીશુ તરીકે ઓળખાવે છે. ટૂંકામાં કોઈ પણ વિષયને કે વસ્તુને કે વિચારને વધારેમાં વધારે દષ્ટિકોણથી, વધારેમાં વધારે વિગતેથી અને વધારેમાં વધારે ઊંડાણથી તપાસવો, તેમાં દેખાતાં પરસ્પર વિરોધી એવાં તોને સમન્વય કરીને તેમાંથી સત્ય તારવવું એનું નામ અનેકાન્તવાદ. જ્ઞાનના, વિચારના, આચરણના કોઈ પણ વિષયને માત્ર અધૂરી બાજુથી ન જોતાં, શકય તેટલી બધી બાજુથી અને બધી સ્થિતિએથી વિચારણા કરવી એટલે અનેકાન્તવાદ. ઉદાહરણ તરીકે આંબાનું એક વૃક્ષ છે. એક વ્યકિતએ આંબાને છોડરૂપે જોયે, બીજાએ તેને વૃક્ષરૂપે જોયે, ત્રીજાએ આબે મોર જોયા, ચોથાએ આંબા પર કાચી કેરી જોઈ, પાંચમાં તેને પાનખરનુમાં ખરી ગયેલાં પાંદડાં સાથે જો, છઠ્ઠાએ તેને જમીનમાંથી ઊખડી પડેલ છે. આમ જુદી જુદી વ્યકિતએ જુદા જુદા સમયે, જુદી જુદી પરિસ્થિતિમાં અબે જોયે. આંબાના માત્ર કોઈ એક સ્વરૂપને જોવું તે એકાંતદષ્ટિ અને તેના સમગ્ર સ્વરૂપ વિશે વિચારવું તે અનેકાન્તદષ્ટિ. સમગ્ર સ્વરૂપે જોતાં આંબાના સાચા સ્વરૂપને ખ્યાલ આવે છે. આમ, સત્ય એક છે, તેનાઅનંત સ્વરૂપ છે. એ અંનત સ્વરૂપનું જુદી જુદી અપેક્ષાએ દર્શન કરવું તે અનેકાન્તવાદ. અનેકાન્તવાદસ્યાદવાદના નામે પણ ઓળ. ખાય છે. અનેકાન્તવાદ સિદ્ધાંત છે, સ્યાદવાદ એ સિદ્ધાંતને અમલમાં મૂકવાની રીત, પદ્ધતિ કે શૈલી છે. દષ્ટાંતની ભાષામાં મૂકીએ તો અનેકાન્તવાદ તે કિલ્લો છે અને સ્યાદવાદ તે કિલ્લામાં જવાને નકશો છે.
સ્યાદવાદને વધારે સ્પષ્ટપણે સમજવા માટે શાસ્ત્રમાં અંધહસ્તિ ન્યાયનું દષ્ટાંત આપવામાં આવ્યું છે. સાત આંધળા માણસોએ પોતાની હથેળી વડે સ્પર્શ કરીને હાથીને ઓળખવાનો પ્રયત્ન કર્યો. માત્ર કાનને અડનારને તે સૂપડા જેવો લાગ્યો. પગને સ્પર્શનારને તે થાંભલા જેવો લાગે. સૂંઢને સ્પર્શનારને તે દોરડા જેવો લાગ્યો. આમ દરેકને હાથી જુદા જુદા સ્વરૂપને લાગ્યું. ડાહ્યા મહાવતે દરેકને તેમના હાથવતી આખા હાથીના સ્વરૂપનું દર્શન કરાવ્યું. હાથીના માત્ર એક અવયવનું દર્શન તે ખંડદર્શન હતું. હાથીના સમગ્ર સ્વરૂપનું
દર્શન તે અખંડ દર્શન થયું. અહીં મહાવતે તે અખંડ દર્શન કરાવનાર અનેકાન્તવાદના સ્થાને છે. શ્રી અમૃતચંદ્રાચાર્ય મહારાજે પુરુષાર્થસિદ્ધિઉપાય” માં બહુ સુંદર દષ્ટાંત દ્રારા અનેકાન્તવાદનું મહત્ત્વ અને પદ્ધતિ સમજાવ્યાં છે. રવૈયાતણું નેતરું એક છેડે ખેચત
- બીજે ઢીલું છોડતાં, માખણ ગેપી લહંત ત્યમ એક અંતથી વસ્તુનું તત્વ જ આકર્ષત
બીજે શિથિલ કરતાં આ સ્યાદવાદ નીતિ જ્યવંત. સંપૂર્ણ સત્યરૂપી માખણ મેળવવા માટે સ્યાદવાદ અથવા અનેકાન્તવાદ વિના બીજો કોઈ ઉપાય નથી.
જૈન દાર્શનિકોએ સ્યાદવાદના સિદ્ધાંતની ખૂબ શાસ્ત્રીય રીતે ચર્ચા કરી છે. સ્યાદવાદમાં જે સ્યાત શબ્દ છે તેને અર્થ છે ‘કચિત'. એટલે કે કેટલુંક જાણવા મળ્યું છે. હજુ ઘણું જાણવાનું બાકી છે. કોઈ પણ એક સ્થિતિને અંતિમ કે છેવટની ન માનતા તેની બીજી સંભવિતતાને રવીકાર કરવો તે સ્યાદવાદ. સ્યાદવાદ એટલે નિશ્ચય સુધી પહોંચાડનારી સ્વસ્થ, તર્કસંમત રૂનિક પ્રણાલી.
ગાંધીજી, વિનોબાજી તથા શ્રી રાધાકૃષ્ણન જેવા વિચારકોએ અનેકાન્તવાદને સમાધાનને અને શાંતિપ્રાપ્તિને ઉત્તમ માર્ગ કહ્યો છે. તેઓએ સ્યાદવાદ શૈલીને વિચારણા માટેની ઉત્તમોત્તમ શૈલી તરીકે બિરદાવી છે.
તરવાર્થસૂત્ર પ્રથમ અધ્યાયમાં વાચક ઉમાસ્વાતિએ કહ્યું છે તે પ્રમાણે પ્રમાણ ન રવિરામ : એટલે કે પ્રમાણ અને નય વડે જ્ઞાન થાય છે. પ્રમાણ એટલે વસ્તુનું પૂર્ણદર્શન કરાવનારી અને નય એટલે પૂર્ણ સત્યને એક અંશ રજૂ કરતી દદિ છે. શાસ્ત્રકારો આ નયવાદને નિશ્ચય અને વ્યવહાર એવા બે વિભાગમાં વહેંચે છે. નિશ્ચયનય એટલે સૂક્ષમ અનુભવ પર ઘડાયેલી માન્યતા અને વ્યવહારનય એટલે ધૂળ અનુભવે પર ઘડાયેલી માન્યતા. ભગવાન મહાવીરે સ્યાદવાદને ચારિત્ર્યવિકાસના સાધન તરીકે જોયું અને નિશ્ચયનય પર વધારે ભાર મૂક્યો. કોઈ પણ કામ ચાલુ હોય અને પૂરું થયું ન હોય તે તે ચાલુ જ છે તેમ કહેવું તે વ્યવહારુ દષ્ટિ. બીજી બાજુ જે કામ ચાલુ હોય, પૂરું થયું ન હોય તે પણ તે થયું છે તેટલા પૂરતું પૂરું થયેલું ગણવું તે થઈ નિશ્ચયદષ્ટિ ભગવાન મહાવીરે નિશ્ચયદષ્ટિ પર ભાર મૂકયો. કારણ નિરાશાવાદી, સાધારણ બુદ્ધિશકિતવાળી વ્યકિત અધૂરા રહેલા કામને નિરાશાની દષ્ટિએ જુએ છે, ત્યારે આશાવાદી વ્યકિત જેટલું થયું છે તેમાં ક્રમિક વિકાસ જુએ છે, પુરુષાર્થી બની ઊંડી સમજ સાથે, ખંત સાથે કામ ચાલુ રાખે છે અને ફળ મેળવે છે. ઉત્તમ અંશવાળું થોડું આચરણ પણ માનવને મોટી યાતનામાંથી ઉગારી લે છે. ભગવાન મહાવીરની આ વિચારણામાં માનવકલ્યાણ માટેની મહત્વની માનસશાસ્ત્રીય દષ્ટિને પરિચય આપણને થાય છે. વ્યકિત પુરુષાર્થી બની ઊંડી સમજ સાથે, ખંત સાથે કામ કરે તે ઉત્તમ અંશવાળું થોડું આચરણ પણ માનવને મહાન તાપમાંથી ઉગારી લે છે. આ વિચારણામાં ભગવાન મહાવીરની માનવકલ્યાણ માટેની માનસશાસ્ત્રીય દષ્ટિને પરિચય થાય છે.
શાસ્ત્રકારોમાં વસ્તુનું પૂર્ણ સ્વરૂપ જાણવા માટે સાત ભંગિ એટલે પ્રકાર બતાવ્યા છે તેને સપ્તભંગિ કહેવાય છે. આ સાત ભંગિ તે (૧) સાત અસ્તિ (૨) મ્યાત નાસ્તિ (૩) સાત અસ્તિનાસ્તિ (૪) સ્યાદ્ અવકતવ્ય (૫) સાત અતિ અવકતવ્ય (૬) સ્યાત નાસ્તિ અવકતવ્ય (૭) યાત અસ્તિનાસ્તિ અવકતવ્ય. જ્યારે ભિન્ન ભિન્ન વિચારકોની દષ્ટિમાં ભેદ દેખાય ત્યારે સાચી વસ્તુને તેના ગ્યા સ્થાનમાં ગાદવી ન્યાય કરવા અને વિરોધને પરિહાર કરવા અને
હોય
દકિએ જાતિવાળી ટિ પર ભાર મત ગણવું તે થઈ