Prabuddha Jivan 1975 Year 36 Ank 17 to 24

SR No.: 525960
Original Sutra Author: N/A
Author: Chimanlal Chakubhai Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1975
Total Pages: 86
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 8 MB

Page 62

૨૨૪
પ્રભુથા
દારીભર્યા શબ્દ ન બોલાય” તેની ચાંપ રાખનાર આ ફિલસૂફ એક તરફથી સૃષ્ટિને ભગવાનના કાવ્ય તરીકે જોતાં વેદને યાદ કરે છે, તો બીજા પક્ષે “દુનિયાનું સર્જનાત્મક ચિંતન અશ્રદ્ધાળુઓએ જ કર્યું છે” એવા લાડૅ એક્ટનના વિધાનને ભૂલતા નથી. તેઓ વેદધર્મના તત્ત્વજ્ઞાનને સ્વીકારે છે, તેા મહાવીર અને બુદ્ધ ધર્મનાં શુદ્ધ સ્વરૂપો પ્રગટાવ્યાં તેની પણ વાત કરે છે અને સાથે સાથે ‘જ્યાં સર્વોચ્ચ મૂલ્યોનું અવમૂલ્યન થાય છે’ એવા નિત્શેના ‘નિહિલીઝમ’ એ (Nihilism) ના મહિમા પણ જાણે છે. આથી જ દેવળમાં જઈ “ભગવાનને પાતાની હસ્તી પુરવાર કરવી હોય તો મારા પર હાથ ઉગામે’એવો પડકાર ફેંકતા બેબિટના સર્જક સામે “ન માનુષાત્ શ્રોતરમ્ હિ કિંચિત્'નું મહાભારતવાક્ય પણ મૂકે છે. એ સુફીની વાત કરે છે, તે કબીર, ચંડીદાસ, નાનક કે દાદુની વાણીને પણ એટલા જ આદર કરે છે.
એ ‘ધર્મપૂજા વિધાન’માંની શૂન્ય ધર્મની પ્રાર્થના એક સ્થળે ટાંકે છે: “જેને આરંભ નથી કે નથી અંત, આકૃતિ નથી કે નથી રૂપ, જન્મ નથી કે નથી મૃત્યુ, જે સર્વવ્યાપી છે અને હેતુમાં અસીમ છે, જે નિષ્કલંક અને અમર છે, જેને માત્ર યોગથી જ પામી શકાય છેતે શૂન્યમૂર્તિ મારી તારણહાર બનો.' અને શૂન્ય એ વાસ્તવમાં તો ધર્મની આધારશિલા છે એ વાત તેઓ સમજવે છે.
આ
બુધ્ધના સ્ત્રીને ધર્મ - વ્યવસ્થામાં સ્થાન આપવાના વિચારાને એ માત્ર એક પ્રસંગ આપી ઉપસાવે છે. જીવનના છેલ્લા વર્ષમાં બુદ્ધ વારાંગના આમ્રપાલી સાથે ભાજન લીધું હતું, છતાં સ્ત્રીઓને ધર્મ-વ્યવસ્થામાં પ્રવેશ આપતાં તેમણે ભારે ખચકાટ અનુભવેલા. આનંદે જ્યારે પૂછ્યું: ‘ભગવાન, સ્રીએ બાબત આપણા આચાર શે! હોવા જોઈએ?” ત્યારે બુ ≥ કહ્યું : આનંદ, એમને જોવી જ નહીં.’ ‘પણ તેઓ આપણી સાથે વાત કરે તે?” ‘તેા જાગતા રહેવું’. પણ આનંદનું શ્રી દાક્ષિણ્ય બુદ્ધ પાસેથી સ્ત્રીઓને ધર્મ વ્યવસ્થામાં પ્રવેશ અપાવીને જ જંપ્યું. ત્યારે બુદ્ધે કહ્યું : ‘આનંદ, જો સ્ત્રીઓને ધર્મમાં પ્રવેશવાની છૂટ ન આપી હોત તે શુદ્ધ ધર્મ વધુ ટકયોહા... હવે એ માંડ પાંચસેા વરસ ટકશે.' બુદ્ધ સાચા ઠર્યા. પાંચસા વરસમાં એ ધર્મ ભારતમાંથી લુપ્ત થઈ ગયો. આનંદ પણ સાચેા ઠર્યા. આજે પણ એ જીવતા વિશ્વધર્મમાંના એક છે. રાધાકૃષ્ણને સહજાનંદ સ્વામીને વાંચ્યા હોત તે। કદાચ તેઓ બુદ્ધના આ નિરીક્ષણને સહજાનંદના અભિપ્રાય સાથે સરખાવ્યા વિના ન રહ્યા હોત.
તેમણે ધર્મની સાથે માણસનો પણ વિચાર કર્યા છે. અને માણસની વાત આવે ત્યારે તેની સાથે અનિવાર્યપણે વણાઈ ગયેલી વેદનાની વાત આવ્યા વિના રહે નહીં; એ કહે છે ‘વેદના એ સજા નથી, ભાઈચારાનું વરદાન છે.’ તમામ સર્જકતાના મૂળમાં વેદના રહી છે. વેદના સહન ન કરી શકે એ એટલી હદે નૈતિક રીતે નિર્બળ છે. દુ:ખ માગા ભલે નહીં, પણ તેનો સામનો કરી શકો, એ આત્મબળની નિશાની છે. વિવાદનાં ઊંડાણામાંથી જ તેજના પરિચય થાય છે.’ અને પછી સજનાત્મક બલિદાનને જીવનનું રહસ્ય લેખાવી તેઓ ક્રોસના ખ્રિસ્તી વિચારની વાત કરે છે. વેદના અને મૃત્યુ દ્વારા અનિષ્ટ પરના વિજ્ય બુદ્ધના મહેલમાં કે ઝેર પીતા સેક્રેટિસની જેલમાં જ નહીં, માણસને સુખી કરવા માટે સહાતી પ્રત્યેક વેદનાની ક્ષણમાં પણ થતા હાય છે એ વાત રાધાકૃષ્ણન આપણને સમજાવે છે.
પણ જે આ વેદનાના મૂળ સુધી જઈ શકેતેના માટે જ એ વરદાન છે, એ વાત આ ફિલસૂફ જાણે છે; એટલે તો તેમણે બુદ્ધના એક દષ્ટાંત દ્વારા એ સત્યને ઉપસાવ્યું છે. માલુંકયપુત્ર નામના શિષ્ય બુદ્ધને કહ્યું : ‘કાં મારા સંશયાના ઉત્તર આપે। અથવા કહો કે હું જાણતા નથી. તે આકષાય વસ્રો ઉતારી સંસાર ભેગા થઈ જાઉં’.
૦૧
તા. ૧૬-૩-૭૧
બુદ્ધ હસીને તેને કહે છે: ‘કોઈને ઝેરી તીર વાગ્યું હાય અને વૈદ તે ખેંચવા જાય ત્યારે એ પૂછે: “તમે એ તીર ખેંચા એ પહેલાં મને જવાબ આપા - એ કોણે માર્યું, શ્રીએ કે પુરુષે એ બ્રાહ્મણ હતા, વૈશ્ય હતા કે શુદ્ર હતો ? એ કયા કુટુંબના હતા? એ ઊંચા હતા કે બાંઠકો હતા? એ તીર કયા પ્રકારનું છે? તમે આ બધા જવાબ આપવા રોકાએ તે શું થાય? ઝેર તેનું કામ કરે અને તમે મૃત્યુ પામે, વેદનાનું રહસ્ય, વેદનાનું સત્ય જણ્યા વિના જ એ મૃત્યુ પામે!”
રાધાકૃષ્ણનના આશાવાદ રસેલની નજીક પહોંચે છે. ફરક એટલા જ છે કે રાધાકૃષ્ણન એ માત્ર ભીતરની ભૂમિકા પર જીવ્યા છે, જ્યારે રસેલ ભીતરની ભૂમિકા પર જે જીવ્યા એને બાહ્ય આચારની ભૂમિકા પર જીવવાનો પ્રયોગ કરી શકયા. એટલે જ રસેલ કહે છે: “મુકત અને સુખી માનવીની દુનિયાનો માર્ગ છે એ કરતાં વધારે ટૂંકો મેં ધારી લીધા હશે, પણ આવી દુનિયા શકય છે અને એને નજીક લાવવા માટે જીવવા જેવું છે, એવું વિચારવામાં હું ખોટો નથી. જ્યારે રાધાકૃષ્ણન માત્ર નિવેદન કરીને અટકી જાય છે. ‘નવી દુનિયાના, એક નાની દુનિયાનો ઈતિહાસ આરંભાય છે. એ કદમાં વિશાળ, રંગમાં વિવિધ અને ગુણમાં સમૃદ્ધ થવાના કોલ આપે છે.' રાધાકૃષ્ણન આ નવી દુનિયાને જુએ છે, તેની નાડ પારખે છે, પણ રસેલની માફક આ નવી દુનિયા સર્જવામાં સંડેtવાતા નથી. એટલે જ એ વિચારની ભૂમિકા પરના ઋષિ છે. આચારની ભૂમિકા પરના નહીં.
આ છતાં રાધાકૃષ્ણનની દષ્ટિએ ધર્મને પામવા જેવા છે. શ્રુતિ, પ્રણાલિકા અને વ્યવહાર, શીલવાન મનુષ્યોના આચાર અને આત્માના ચાર પાયા પર તેમણે જે ધર્મ જોયો છે એ માત્ર હિંદુ, બૌદ્ધ, જૈન, ખ્રિસ્તી કે ઈસ્લામ ધર્મ નથી. એમાં વિશ્વધર્મની બુનિયાદ રહી છે. રાધાકૃષ્ણનની દષ્ટિએ માણસને પણ જોવા જેવા છે. એ વિશ્વમાનવીની વાત કરે છે. એ સામાન્ય માનવીની વાત પણ કરે છે; એ ગાંધીને સમજવા યત્ન કરે છે. ગાંધીની હયાતી અને મૃત્યુ પાછળના મર્મને ઉઘાડી બતાવે છે; નેહરુ નીતિશાસ્ત્રના સિદ્ધાંત રાજકારણમાં લાગુ પાડવા ગયા એમ કહીને તેઓ અટકી જાય છે. કદાચ બહુ નજીકના અને રાષ્ટ્રપતિ તરીકે તેમને જેની સાથે જુદી ભૂમિકા પર નિકટ આવવાનું થયું હતું એવા માનવી વિશે બુદ્ધ કે મહાવીર, કૃષ્ણ કે ઈસુ વિશે જે તાટસ્થ્ય અને આત્મીયતાથી કરી શકાય એ રીતે વાત કરવી તેમને ફાવી નથી. આથી ગાંધી કે નેહરુની વાત કરતાં થેાડીક વાચાળતા તેમનામાં આવે છે, પણ ટાગોરની વાત કરે છે ત્યારે આવું બનતું નથી. તેમન ચિંતનકાળના આરંભમાં, છેક ૧૯૧૮માં તેમણે ટાગાર પર પુસ્તક઼ લખ્યું હતું. ટાગારને જ્યારે ઑકસફર્ડે ડૉકટર ઓફ લેટર્સની માનદ ઉપાધિ આપી અને ૧૯૪૦માં એકસફર્ડનું ખાસ પદવીદાન શાંતિનિકેતનની ભૂમિ પર યોજાયું ત્યારે કસફર્ડના પ્રતિનિધિ તરીકે સદ્ગત સર મેરિસ ગયેર તથા ડૅ. રાધાકૃષ્ણનને પસંદ કરાયા હતા.
રાધાકૃષ્ણને પ્રા. મુરહેડની સાથે ‘કેન્ટેમ્પરરી ઈન્ડિયન ફિલા સાફી’નું સંપાદન કર્યું: ત્યારે ટાગેારને તેમાં લેખ લખવા નિમંત્રણ આપ્યું. આ પુસ્તકની નકલ ટાગારને પહોંચી ત્યારે ટાગારે લખ્યું: “તમારા તત્ત્વચિંતકોના ટોળામાં કવિએ ઘૂસણખેરી કરી છે. રાધાકૃષ્ણનને, એમની અહીં ટાંકેલી અને ન ટાંકેલી ઘણી કૃતિઓને, આચાર્ય થવા માટે દરેક વિદ્વાને લખવી પડતી પ્રસ્થાનત્રયી - ઉપનિષદ, ગીતા અને બ્રહ્મસૂત્રેાની મીમાંસા–ને કે તેમનાં રાજકીય ભાષણાને વાંચીએ ત્યારે થાય કે ‘કવિઓના ટેાળામાં એક ફિલસૂફે પણ ઘૂસણખારી કરી છે.' એકરારનામાના અંશા સમું રાધાકૃષ્ણનનું સર્જન કોઈ કોઈ સ્થળે નરી કવિતા બની શક્યું છે.
હરીન્દ્ર દવે
,