Prabuddha Jivan 1975 Year 36 Ank 17 to 24

SR No.: 525960
Original Sutra Author: N/A
Author: Chimanlal Chakubhai Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1975
Total Pages: 86
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 8 MB

Page 36

૧૯૮
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૨-૭
સાચી છે, બહાર કયાં કશું સ્થિર અને શાસ્વત છે? બધુ ગતિમાં છે. કાળનો ઘસારો બધાને લાગે છે. તે આ જે નાશવંત છે, ધૂળ છે, પલટાનું રહે છે, તેમની સાથે માથું અફળાવ્યા કરવાને શો અર્થ? ગરબડ – ગોટાળે અંદર જ છે; સાફસૂફી અંદર જ કરવાની છે. એ કરી શકું તે સ્વ - સ્વરૂપાનુસંધાન થઈ શકે. અનુભવેય એમ કહે છે કે બહારના પ્રપંચમાં ઊંડા ઊતરવાથી અંદરની ધાર બુઠ્ઠી બનતી જાય છે, આંતરિક શકિત ક્ષીણ થતી જાય છે, સંવેદનાઓને લૂણે લાગતો જાય છે. એટલે હવે તો આ સંન્યાસી કહે છે તેમ જ કર્યું. તેણે સંન્યાસીને પ્રણામ કર્યા, તેમનો આભાર માન્યો અને * તપોવનમાંથી વિદાય થયા.
પછી પણ એના દરબારમાં સાધુ - સંતની અવરજવર રહેતી. તે પહેલાંની જેમ જ સૌની આગતાસ્વાગતા કરતો. એમની વાતે ધ્યાનથી સાંભળતા. ને સમજાય ત્યાં પ્રોય કરતે. પણ ઈશ્વર કે છે, એ પ્રશ્ન ત્યાર પછી તેણે કોઈનેય પૂછયો નહીં. એના મનમાં સ્પષ્ટ થઈ ગયું હતું કે “સ્વ” માંથી ‘સર્વ' ની સ્થિતિ હાંસલ કરવા બહારને કોઈ સાથીદાર ખપમાં આવતો નથી. એક અને અદ્રિતીય એવા પરમ તત્વની પ્રાપ્તિ માટે માણસે એકલાએ જ પાંખો ફફડાવી ઊડવાનું હોય છે. પછી માણસ શાનમાર્ગ, કર્મમાર્ગ, ભકિતમાર્ગ, પેગમાર્ગ, એમ ગમે તે માર્ગ લઈ પ્રયાણ કરે. જે માટે સૌ મથી રહ્યું છે તે એ વિવાદને વિય નથી, કારણ કે અંતર કપાઈ ગયા પછી સાધન છૂટી જાય છે, કેવળ સાધ્ય રહે છે.
કાતિલાલ કાલાણી ઉપનિષદ 7 [ગત પર્યુષણ વ્યાખ્યાન માળામાં આપેલા વ્યાખ્યાનને સાર].
કોઈ દિવસ ન હતી એટલી આજે ઉપનિષદ યુગની જરૂરિયાત છે. જ્યાં જોઈએ ત્યાં બસ માનવીને હારમાં ઊભેલે જ જોઈએ છીએ. એમાંથી બચવા માટે, આજે ઉપનિષદ યુગ આવવો જોઈએ.
વૈદિક સાહિત્યના ત્રણ વિભાગો છે એમ જૈન સાહિત્યમાં ય ત્રણ વિભાગો છે. જો કે બે બંને વચ્ચે કયાંય તફાવત જોવા મળતો નથી.
ઉપનિષદની જ વાત કરીએ તો કુલ ૧૦૮ ઉપનિષદમાંથી ૧૧ જેટલાં મુખ્ય ઉપનિષદે છે. એ ઉપનિષદોની રચના એક સાથે થઈ છે. ત્રણેક હજાર વર્ષ પહેલાં એ શરૂ થઈ પણ એ પછી પણ એ ચાલુ રહી જ હતી.
ઉપનિષદોમાં ભારોભાર જ્ઞાન ભલું છે. એમાં પ્રકૃતિ, પુરુષ, પરમાત્માની વાત વણાઈ છે – સુંદર રીતે, ભવ્ય રીતે,
એક જ દષ્ટાંત લઈએ. આદિ શંકરાચાર્યે અધાં જ કલેકચરણમાં બધું જ કહી દીધું - બ્રહ્મ સત્ય છે, જગત મિથ્યા છે. આમાં ઉપનિષદને સાર આવી જાય છે.
ઉપનિષદ એટલે શું? આપણે સંસારીઆ સંસારમાંના બધા અનર્થોને શાંત કરનારું કોઈ તત્ત્વ હોય છે તે ઉપનિષદનું જ્ઞાન છે. જયાં સુધી અંત:મુખ ન થઈએ ત્યાં સુધી બધું નકામું છે. અંતરના દેશે જે સમજી શકતો નથી એને માટે આ શાન નકામું છે.
શરીરમાં બધાં શત્રુઓ બેઠેલા હોય એ બધાંને નાશ કરવાને હોય છે. રામલીલા દરમિયાન રાવણનું પૂતળું બાળીએ છીએ એ રીતે. આ જો કે બાહ્યાચાર છે. પરંતુ શરીરમાં રાવણ જ્યાં સુધી નાશ ન પામે ત્યાં સુધી અંતરના રામને ઓળખી શકાતા નથી. ઉપનિષદમાં આ રીતે અંદરમાંનું અજ્ઞાન અને અંધારું દૂર કરવા ભારે જાર જ્ઞાન અને પ્રકાશ ભર્યા છે.
આજની ભૌતિક આપત્તિ માટે આશ્વાસન પણ ઉપબિરંદ પઠન દ્વારા મળી શકે છે.
પહેલું ઉપનિષદ છે – ઈશ ઉપનિષદ. “ઈશા વાસ્યમ ઈદા સમ ..” આજે સર્વત્ર જે મારામારી દેખાય છે તે ધન માટેની
છે. જગતમાં જે કંઈ જડ - ચેતન છે તે બધું ઈશ્વરથી ભરપૂર છે. ઈશ્વરને ઓળખવા તે છે પણ કેમ ઓળખો?
પ્રધાન કે મોટા માણસને મળવું હોય, તેમની મુલાકાતે જ હોય તો ય મહેનત કરવી પડે છે. પહેલેથી વ્યવસ્થા કરવી પડે છે. તે પછી ઈશ્વર એથી ય કયાંય મોટો છે. એને મેળવવા માટે તે મહેનત, વધુ પ્રયાસ કરવા જ જોઈએ. માટે આખા જગતને તું ઓળખ, એને પ્રયાસ કર કેમકે એ બ્રહ્ના છે.
વૈતરિય ઉપનિષદની વાત છે.- મુને થયું કે મારે કંઈક મેળવવું જોઈએ. કંઈક મેળવવા માટે હૃદયની શુદ્ધિની જરૂર પડે છે. પરિણામે લ ગુએ અભ્યાસ આદર્યો અને તેને હૃદયમાં ઊમળકો જાગ્યો. એને થયું કે ગુરુ વગર શાન મળે એમ નથી. પિતાના પિતા વરુણુ પાસે જઈને એણે કહ્યું કે મને કંઈક ઉપદેશ આપે. બ્રહ્મ શું છે તે કહો.
વરુણને વિચાર આવ્યું કે આ બાળક બ્રહ્મા માટે તલસી રહ્યો છે તો તેની ઈચ્છા પૂરી કરવી જોઈએ. એને એવો માર્ગ મોકળે કરી આપવું જોઈએ કે જેથી જાતે પુરુષાર્થ કરીને તે બ્રહ્માને રામજી, શકે. પરિણામે વરણે ભૃગુને ચકાસી જોયો.
તેના વિચારોને આવકારી પિતા - વરુણે પુત્ર- ભૂગુને કહ્યું કે તારી બુદ્ધિ સરસ થઈ છે. નું તપ કરીને એ મેળવ. “ત” અને “પ”ની વાત છે. આખા જીવનને ચરિતાર્થ કરનારા, ઉદ્ધાર કરનારા આ બંને અક્ષરે છે, - ભૂગુએ તપ આદર્યું. તપના અનેક અર્થ છે પણ જ્યાં સુધી હૃદયની એકતા સાધી ન હોય, ત્યાં સુધી પરમાત્માને પામવાની મુરાદ અધુરી રહે છે. એથી ભૃગુએ આત્મશાનથી શુદ્ધિ કરી,
બ્રહામાંથી ‘હ’ દૂર કરો તો ભ્રમ આવે. ભ્રમ દૂર કરીએ તે બ્રહમ મળે. આ બ્રહ્મને પામવા તપ અને પુરુષાર્થ ભૂગુએ આદર્યા, અનેક વર્ષોના તપ બાદ તેની બુદ્ધિમાં તેને પાદ ર્ભાવ થતો લાગે કે : સ્વ એ જ બ્રહ્મ છે.
મૃગુએ વરુણને આ જણાવ્યું કહ્યું કે : “અન્નમ બ્રહ્મ.” પણ પિતાને પુરુષાર્થ કરી આગળ વધવા જણાવ્યું.
વિચારનો પ્રાદુર્ભાવ થયો હતો. આ પણ એક મોટી વાત છે. સદાચાર અને સર્વિચારનું સમિલન અને ધર્મ મળે છે. અંતે એને લાગ્યું કે આખું જગત જીવે છે. બધામાં પ્રાણ છે. બધામાં પ્રાણ શકિત ન હોય તે બધા ચેતન જીવી ન શકે. માટે પ્રાણ એ જ બ્રહા.
વરુણ પાસે આવી પુત્રે કહ્યું : “પ્રાણ: બ્રહ્મ:”. વરુણને આમાં ઊણપ દેખાઈ. અધુરાપણું લાગ્યું એથી ફરી વાર પ્રયાસ કરવા કહ્યું. ભૃગુ પરિણામે ફરીવાર પ્રયાસ કરવા લાગ્યો. બહુ જ કઠિનતા સાથે આરાધના આરંભી હતી. વર્ષો પછી એને લાગ્યું કે શરીરમાં બધી ઈન્દ્રિય છે. એને સંબંધ મન સાથે છે. મનની સત્તા બુદ્ધિ સાથે અને બુદ્ધિની સત્તા આત્મા સાથે છે. માટે મન
એ જ બ્રહ્મ. તે આવું વિચારી, એ વરુણ પાસે આવ્યો અને કહ્યું : “મને;
બ્રહ્મ:” – સોપાન તરફ આગળ વધવાનું જણાવી, વરુણે તેને વધુ પ્રયાસ કરવા કહ્યું. ફરી આરાધના અને ત૫ શરૂ થયા. ગુ દેહ, મન, પ્રાણમાં ડૂબી ગયો હતો. માં પર તેજની આભા પ્રકાશી હતી. વરુણને એને સંતોષ હતો અને તેના સફળ થવામાં વરુણને શ્રદ્ધા બેઠી.
ભૃગુએ વધુ એક પ્રયાસ કર્યો. એની બુદ્ધિમાં એને પ્રકાશ દેખાય. પ્રકાશ થયે કે આ બધું વિજ્ઞાન છે. માટે બ્રહ્મ એ વિજ્ઞાન, પિતાને જણાવ્યું વિજ્ઞાન એ જ બ્રહ્મ છે.
વરુણને કયાંક ઊણપ દેખાઈ. એથી વધુ એક પ્રયાસ કરવા કહીં. ભૂગએ પિતાના શબ્દોને વધુ એક વાર માથે ચડાવ્યા અને