Prabuddha Jivan 1962 Year 23 Ank 17 to 24 and Year 24 Ank 01 to 16

SR No.: 525947
Original Sutra Author: N/A
Author: Parmanand Kunvarji Kapadia
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1962
Total Pages: 252
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 22 MB

Page 50

૨૧૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
જ જોઈએ. એ ન્યાયે આ યજ્ઞધર્મના વિરોધ બ્રહ્મવાદીઓએ કર્યો. અને સમાજના બંધનાથી વ્યકિતને સ્વતંત્ર બનાવી, વ્યકિતએ પોતાની આધ્યાત્મિક ઉન્નત્તિ કે ભૌતિક ઉન્નતિ માટે સ્થિર થયેલા યજ્ઞના નિયમેામાં જ શા માટે બંધાઈ રહેવું ? એનું વ્યકિતત્વ તો એટલું વિશાળ છે, એટલું ભૂમા છે કે તેને કોઈ બંધન નડી જ ન શકે. સાધનામાં તેને કોઇની પણ જરૂર શા માટે રહે? તે તો એકલા એકાંતમાં બેસી તત્ત્વચિંતન કરી બ્રહ્મજ્ઞ થઈ, મુકત કેમ ન થઈ શકે? આ બધી પશુહત્યા કરી પેાતાની ઉન્નતિ સાધવાના માર્ગ — એ તો ફ્રૂટેલી નૌકા જેવા છે, એથી કાંઈ તરાય નહિ, ડૂબી જરૂર જવાય— આવા આવા તર્કો—સમાજધર્મવિરોધી તર્કો—અનેક ઋષિઓના મનમાં થવા લાગ્યા અને યજ્ઞધર્મના વિરોધ થયો, સમાજધર્મના વિરોધ થયો, વ્યકિતધર્મ આગળ આવ્યો. એ વ્યકિતધર્મ સામે સમાજધર્મ ગૌણ બની ગયો. વ્યકિતનું પ્રભુત્વ સ્થપાયું.
પરંતુ સમાજ વિના વ્યકિતને કદી ચાલ્યું છે? એવી ઋષિવ્યકિતએ પણ આક્રામા ઊભા કર્યા. પોતાના શિષ્યપરિવારને વધાર્યો. પાતાને જે નવું જ્ઞાન થયું હતું. તેના પ્રચાર કર્યો અને પરિણામે વેદાન્તિઓના નવા ધર્મ શરૂ થયો, જે આજે અનેક શંકારાચાર્યોના મઠો દ્વારા વેદાન્તિઓ ઉપર શાસન કરે છે . આમ વ્યકિતએ જમાવેલ સમાજ ઉપરનું પ્રભુત્વ પણ પાછું શિથિલ થઈ ગયું અને સમાજ પ્રભુ બની ગયો.. શંકરાચાર્યના મઠોને પડકારનારા પણ અનેક મતવાદીઓ થયા—જેનાં સમાજ પર તે તે મતવાદીઓએ પ્રભુત્વ મેળવ્યું. પણ પાછું તે તે વ્યકિતઓના નામે સમાજો ઊભા થયા અને વ્યકિતઓનું હીર હણાયું. આ લાંબી પરંપરા મવલ્લભ—ચૈતન્ય સ્વામીનારાયણ–રામકૃષ્ણ અને છેવટે અરવિંદ સુધી જોઈ શકાય છે. આમાં વ્યકિત અને સમાજના પરસ્પર પ્રભુત્વ મેળવવાના પ્રયત્નો છે અને તેથી એકંદર સમાજ અને વ્યકિત બન્નેની ઉત્તરોત્તર પ્રગતિ જ થઈ છે.
આ જ વસ્તુને બીજી રીતે વિચારીએ તો હિન્દુધર્મના અનેક અવતારો એ પણ વ્યકિત અને સમાજની એકબીજા ઉપર પ્રભાવ જમાવવાની હોડને જ ઇતિહાસ પૂરો પાડશે. અવતાર એટલે સમાજમાં નવા નેતૃત્વના જન્મ. સમાજ જયારે જડ બની જાય છે અને ધર્મ ઉપર અધર્મનું સામ્રાજ્ય વ્યાપી જાય છે એટલે કે અધર્મનું જ ધર્મને - નામે આચરણ વધી જાય છે ત્યારે જે વ્યકિત સમાજને એ અંધકારમાંથી અજવાળામાં લઈ જાય છે તે જ તે અવતાર તરીકે પ્રસિદ્ધ થાય છે. પ્રથમ લોકોની આકાંક્ષા એ રહે છે કે જે પ્રકારનું આચરણ એ અવતારે કર્યું તે પ્રકારનું આચરણ કરી પોતે પણ પોતાના વ્યકિતત્વના વિકાસ કરે, પણ ધીરે ધીરે અવતાર પૂજાવા માંડે છે અને તેની આસપાસ ભકતમંડળ જામે છે, એટલે ભાગવત સંપ્રદાય જેવા સંપ્રદાયો શરૂ થાય છે. આમ જે વ્યકિતના પ્રશ્ન હતો તે સમાજગત બની જાય છે અને અંતે તે તે સંપ્રદાયના સંગઠનની અને વિધિ નિયમોની બહાર વ્યકિત જઈ શકતી નથી, પરતંત્ર બની જાય છે. એટલે વળી તે તે સંપ્રદાયામાંથા ઊંચી ઉઠનારી સંતો—ભકતો જેવી વ્યકિતઓ જન્મ લે છે અને તે પણ અવતારી ગણાવા લાગે છે. આમ વ્યકિત અને સમાજના પારસ્પરિક પ્રભુત્વનું ચક્ર ચાલ્યા જ કરે છે, અને વ્યકિત અને સમાજના વિકાસ થયા જ કરે છે.
શ્રમણાના ધર્મનો ઇતિહાસ પણ એ જ પ્રકારના વ્યકિત અને સમાજના પરસ્પરના પ્રભાવની હોડના જ ઇતિહાસ છે. મૂળે યોગમાર્ગ એ વૈયકિતક સાધના છે, પણ એ વૈયકિતક સાધના પૂર્ણ છતાં ત્યાં સુધી શ્રેષ્ઠ નથી ગણાતી જયાં સુધી સાધક તીર્થંકર ૐ બુદ્ધ નથી બનતો. સાધનાની પૂર્ણતા મુકિતમાં છે, પણ એ . મુકિત જો કેવળ પેાતાની જ હાય અને એવી મુકિતથી બીજાને કશા જ લાભ થવાના નહાયતા . એવા મુંડકેવલીનું સમાજની દ્રષ્ટિએ વિશેષ મહત્ત્વ નથી. જેમ સંસારમાં અનેક જન્મે છે અને મરે છે, પણ જેના જન્મને કે મૃત્યુને સમાજ સાથે લેવાદેવા છે તેના જન્મ કે મૃત્યના મહોત્સવ સમાજમાં થાય છે, તે જ રીતે મુકત પણ ઘણા થઈ શકે, તેમાં સમાજને કશી લેવાદેવા નથી. પણ તીર્થંકરના જન્મ અને મુકિત એ બન્ને સાથે સમાજને
તા. ૧-૩-૬ર
સંબંધ છે એટલે તેની ઉજવણી સમાજ કરે છે. આ રીતે મુકિતમાં વ્યકિતની પૂર્ણતા છતાં શ્રેષ્ઠતા તા સમાજના સંબંધને કારણે છે. આથી કરીને કામણધર્મ વૈયકિતક છતાં સામાજિક બની જાય છે. એથી જે લોકો શ્રામણધર્મ એ તો કેવળ · વ્યકિતના છે સમાજના નથી એવી સંકુચિત વ્યાખ્યા કરે છે તે ઉચિત નથી. તીર્થંકર કે બુદ્ધ સમાજના નેતા છે. જયારે સમાજમાં નિયમનામાં જડતા આવી જાય છે અને વ્યકિતના વિકાસને અવસર મળતા નથી ત્યારે એ નિયમનોને તેડીને નવા માર્ગનું સર્જન તીર્થંકર કરે છે. એ માર્ગની શોધ એ એની આગવી સાધના ખરી, વૈયકિતક સાધના ખરી, પણ એના લાભ કેવળ તેના પેાતાને માટે નથી. એ સમાજના નેતા બને છે અને વ્યકિત ઉપરથી સમાજનું પ્રભુત્વ દૂર કરી નવે માગે તેને દોરે છે. પણ કાળે કરી એ માર્ગ ધર્મનું રૂપ લે છે —જૈન ધર્મ કે બૌદ્ધિક ધર્મ કે બીજો કોઈ શ્રમણધર્મ તેના સંઘ બને છે, સમાજ બને છે, નિયમેપનિયમ બને છે અને છેવટે પાછી વ્યકિત એ નિયમેપનિયમના ચક્રમાં પીસાઈ આગવી સાધના ભૂલી જાય છે, સંઘબદ્ધ જીવન જીવે છે અને સંધની વિરુદ્ધ માથું ઊંચકી શકતી નથી, એટલે વળી નવા તીર્થંકર, નવા નેતા, નવી વ્યકિત જન્મીને સમાજનું પ્રભુત્વ દૂર કરે છે. આમ સંઘ અને તીર્થંકર—વ્યકિતનું પરસ્પર પ્રભુત્વ જામીને ઉત્તરોત્તર માનવવિકાસ સધાય છે.
જેમ ધર્મમાં તેમ ભૌતિક જીવનમાં પણ વ્યકિત અને સમાજનું નિયંત્રણ પારસ્પરિક છે. પ્રાચીનકાળની કૌટુંબિક માતૃપ્રધાન સંસ્થા કે પિતૃપ્રધાન સંસ્થા લ્યો કે રાજનીતિમાં ગણરાજય કે એક રાજય અને આજના લોકસત્તા કે એકપક્ષસત્તા કે તાનાશાહી લ્યો--- એ બધામાં વ્યકિત અને સમાજનું પારસ્પરિક પ્રભુત્વ મેળવવાની હોડના જ ઇતિહાસ સમાયેલ છે. અને સમયપ્રમાણે તે તે વ્યકિતએ અને સમાજે માનવકલ્યાણમાં પોતાનો ફાળો આપ્યો છે. જયારે વ્યકિત કે સમાજ જીર્ણ થઈ જાય છે, તેનું મૂલ્ય આપોઆપ ઘટી જાય છે અથવા વ્યકિત કે સમાજ પરસ્પરથી નિરપેક્ષ થઈ વર્તવાના પ્રયત્ન કરે છે ત્યારે તેના એક પ્રયત્ન લાંબા કાળ ટકતા નથી અને નવી વ્યવસ્થાને સમાજપ્રધાન કે વ્યકિતપ્રધાન વ્યવસ્થાને સ્થાન આપવું જ પડે છે.. આના પરિણામ રૂપે આપણે જોઈએ છીએ કે સમાજક્ષેત્રે સ્ત્રી અને પુરુષના સમાન હક્કોની વાત આજે સ્વીકારાતી થઈ છે. લેાકસત્તા હોય, રાજસા કે સામ્યવાદી સત્તા હોય તે બધામાં પ્રધાન વ્યકિત ત્યાં સુધી જ પોતાનું પ્રભુત્વ ટકાવી શકે છે જયાં સુધી લાકસમાજનું પીઠબળ હોય છે અને લોકસમાજે પણ બધી સત્તા તેની હોવા છતાં પણ છેવટે અમુક વ્યકિતના હાથમાં સત્તાનાં સૂત્રો સોંપવા પડે છે. આમ સમાજ કે વ્યકિત એ બન્નેના જયાં સુધી સમન્વય રહે ત્યાં સુધી વ્યવસ્થા સુંદર બને છે અને જ્યાં સમતુલા ગુમાવી ત્યાં અવ્યવસ્થા ઊભી થાય છે. એટલે નથી વ્યકિત પ્રધાન કે નથી સમાજ પ્રધાન, પણ બન્નેની સમતુલા જ કાર્યકારી છે. એટલે બેમાં પ્રાધાન્ય કોનું એ વિચાર નિરર્થક છે. મનુષ્યના આધ્યાત્મિક વિકાસ પણ કેવળ તે એક્લા જ કરી શકતા નથી. કેટકેટલા પારંપરિક અનુભવાને ખભે ચડીને તે આગળ વધતો હોય છે. એટલે સામાજિક ૠણ કાંઈ નગણ્ય નથી. જયારે આધ્યાત્મિક સાધનાની આ સ્થિતિ છે તા ભૌતિક ઉન્નતિમાં તે એકલી વ્યકિત કશું જ કરી શકે નહિં એ દીવા જેવું સ્પષ્ટ છે. એટલે આધ્યાત્મિક લાભ કે ભૌતિક લાભ એ કેવળ એકલી વ્યકિતએ કરેલી કમાણીને લાભ નથી. આથી તેના ઉપભાગ કેવળ તેં જ કરે તે કેમ બને ? આથી જ દેખીતી રીતે સમાજ છેડીને એકાંતમાં સાધના કરનાર પણ છેવટે તેને જે લાભ થયો હોય છે તેનું વિતરણ કરવા પુન; સંસારમાં—લોકોની વચ્ચે— સમાજની વચ્ચે આવે છે અને તીર્થંકર કે અવતારી બની લોકોમાં લાભનું વિતરણ કરી . કૃતાર્થ થાય છે. જો આધ્યાત્મિક ક્ષેત્રે પણ આવું લાભનું વિતરણ આવશ્યક મનાયું હોય તે। ભૌતિક ક્ષેત્રમાં તો તેમ મનાય તેમાં આશ્ચર્ય શું? આ પ્રકારે લાભનું વિતરણ આવશ્યક હોય તો નથી વ્યકિત પ્રધાન રહેતી કે નથી સમાજ પ્રધાન રહેતા, પણ બન્ને પરસ્પર આશ્રિત છે, પરસ્પર ૠણી છે અને પરસ્પર પ્રભુ પણ છે..
દલસુખ માલવણયા