Prabuddha Jivan 1962 Year 23 Ank 17 to 24 and Year 24 Ank 01 to 16

SR No.: 525947
Original Sutra Author: N/A
Author: Parmanand Kunvarji Kapadia
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1962
Total Pages: 252
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 22 MB

Page 27

તા. ૧-૨-૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૯૭ ૬
રહ્યું. અલબત્ત, પિસુઘાટી ચડતાં એક સાથી થોડો સમય બેશુદ્ધ બની ગયા હતા. શેષનાગ પહોંચ્યા બાદ એક બહેનની નાડી જાણે કે થંભી ગઈ હોય એવી સ્થિતિ બે પાંચ મિનિટ ચાલી હતી. પણ યોગ્ય ઉપચાર કરતાં એ બન્નેને સારૂં થઈ ગયું હતું અને પછી તેમને કે અન્ય કોઈને કશી જ તક્લીફ નડી નહોતી. અમારી યાત્રા પૂરી સુખરૂપ–કશા પણ વિદન વિના–પાર પડી અને એ બાબતને એ દિવસે માં અમે ખૂબ સંતોષ અને ધન્યતા અનુભવી હતી. પણ આજે મનમાં અંદરથી કંઇક એમ થાય છે કે રસ્તામાં ન કાંઈ બરફ પડ, ન સખત વરસાદ આવ્યો, ન કોઈ પ્રચંડ વાયુ વાયા, કુપેલી એવી કોઈ અગવડને અમારે સામનો કરવો ન પડે. વળી આગળ ઉપર અહિં આવી ગયેલા મિત્રો પાસેથી સાંભળેલું તે મુજબ પંચતરણી વગેરે ઊંચાણના પ્રદેશમાં ન કોઈ બરફની અતિઘટ્ટ જમાવટ જોઈ. તદુપરાંત ધાર્યા મુજબનું હિમનિર્મિત વિપુલદલધારી શિવલિંગ પણ જોવા ન મળ્યું. આમ ધારી રાખેલી કોઈ વિષમતાને અનુભવ ન થયું તે પછી આ યાત્રાને સંપૂર્ણ સફળ કેમ ગણવી? આ રીતે આ યાત્રામાં કાંઈક અધુરાપણું લાગે છે અને આ અધુરાપણાની પરિપૂતિ અર્થે અમરનાથ બીજી વાર અને તે ઑગસ્ટ માસને બદલે જુલાઇના પ્રારંભમાં જવા મન તલસે છે.
આ અમરનાથના તથા હિમાલયમાં અન્યત્ર આવેલ કેદારનથના અધિષ્ઠાતા દેવ મહાદેવ છે. કેદારનાથની યાત્રા દરમિયાન શંકર પાર્વતીની કંઈ કંઈ કથાઓ મારા કાન સાથે અથડાતી રહી હતી. મારા વિદ્યાર્થી જીવન દરમ્યિાન સંસ્કૃત સાહિત્યના અનુશીલનને લીધે મહાદેવ પાર્વતીની અમુક લ્પના તે મન ઉપર મુદ્રિત થઈ ચૂકી હતી. કવિ કાલિદાસનું ‘કુમારસંભવ’ નામનું મહાકાવ્ય શિવ-પાર્વતીના સહજીવનની જ અપૂર્વ યશગાથા છે. તેમાં શંકર પાર્વતીનાં અનેક ભવ્ય રેખાચિત્ર એટલી જ રોમાંચક ઉદાત્ત વાણીમાં આલેખાયેલાં છે. વળી એ જ અભ્યાસકાળ દરમ્યાન જાણીતા સંસ્કૃત સ્કંધર અને પૂનાના ડેક્કન કૅલેજના પ્રિન્સીપાલ બેઈનની લખેલી નાની નાની ૧૫ નવલિકાઓ મારા વાંચવામાં આવેલી. જાણે કે કોઈ બ્રાહ્મણ પાસેથી પોતાને એક જુને હસ્તલિખિત સંસ્કૃત કથાગ્રન્થ મળ્યું હોય અને તેનું તેમણે માત્ર અંગ્રેજી ભાષાંતર કર્યું હોય એવી કાલ્પનિક ભૂમિકા ઉપર આ નવલિકાએ લખાયેલી છે. આ બધી નવલિકાઓ શંકર પાર્વતીની સ્તુતિ કરતાં મંગળાચરણથી શરૂ થાય છે અને જાણે કે શંકર તેમ જ પાર્વતીને તેમણે પ્રત્યક્ષ પરિચય કર્યો ન હોય એવી સ્વાભાવિકતાથી શરૂ થતા શંકર પાર્વતીનો વર્ણન અને વિનેદપૂર્ણ વાર્તાલાપથી આ દરેક કથાને આરંભ થાય છે. આ વર્ણનેએ અને વાર્તાલાપાએ શંકર પાર્વતી વિષેની મારી કલ્પનાને વધારે સમૃદ્ધ બનાવી હતી.
શંકર . પાર્વતીની અર્ધનારીશ્વર તરીકેની કલ્પનાને હિંદુ પુરાણોમાં આપણને પરિચય થાય છે. આમાં એક એવા દિવ્ય દેહની કલ્પના કરવામાં આવી છે કે જેને અડધો ભાગ પુરષ શરીરને મળતો છે અને બાકીને અરધો ભાગ સ્ત્રીશરીરને મળતા છે. એલિફન્ટાની ગુફામાં આ અર્ધનારીશ્વરની વિશાળ કદની પ્રતિમા છે. આ કલ્પનામાં પુરુષ અને પ્રકૃતિના અતનું એક પ્રતીકરૂપે સૂચન કરવામાં આવેલું છે. કવિ કાલીદાસે રઘુવંશનો પ્રારંભ નીચે | મુજબના મંગળાચરણથી કરેલ છે –
वागौँ इव संपृक्तौ, वागर्थप्रतिपत्तये ।
નીતઃ વિતરૌ વન્ડે પાર્વતીપરમેશ્વરૌ w અર્થ: વાણી અને અર્થની પ્રતિપત્તિ અર્થે વાણી અને અર્થ માફક એકમેકથી જોડાયલાં એવા. જગતના માતપિતા પાર્વતી અને "પરમેશ્વરને હું વન્દન કરું છું. ' ', ' ' : ' "
બાણભટ્ટે કાંદબરીની કથા શરૂ કરી. અડધે આવ્યા અને તેમનું અવસાન થયું. તેમના પુત્ર અધુરી કથા પૂરી કરવાનું માથે લીધું. તેના પ્રારંભમાં તેઓ એવી પ્રાર્થના કરે છે કે જેવી રીતે મહાદેવ-પાર્વતીના સંયુકત શરીર વચ્ચેની રેખા કળી શકાતી નથી તેમ તેમની કૃપાથી મારા પિતાએ અધુરી મૂકેલી કથાનું મારા હાથે એવું અનુસંધાને થાઓ કે આગળ પાછળના ભાગનું સંધાણ કોઈની નજરે ન પડે.
આ મહાદેવનું દક્ષિણ ભારતમાં ફરતાં નટરાજના રૂપે દર્શન થાય છે. તે બાજુની કિંવદન્તી મુજબ કોઈ અસુરને સંહાર કરીને આનંદમાં
આવી જઈને ભગવાન શંકરે એ પ્રદેશમાં તાંડવનૃત્ય કરેલું. આ • ઘટનાને દક્ષિણ ભારતનાં અનેક શિવાલયોમાં સુપ્રસિદ્ધ ' નટરાજની મૂર્તિ દ્વારા મૂતિમત્તે કરવામાં આવેલ છે. મદુરાના મિનાક્ષીમંદિરના દરવાજા ઉપર શંકર અને મિનાક્ષી એટલે કે પાર્વતીનું લગ્ન કરતા વિષ્ણુનું કોતરકામ કોઈ પણ કળારસિકનું ધ્યાન ખેંચે છે. શંકરને ત્રિલોચન ક૨વામાં આવેલ છે જયારે પાર્વતીના અવતારરૂપ મિનાક્ષીને ત્રિસ્તની કલ્પવામાં આવેલ છે. અહિ શંકરનું ત્રીજું લોચન જ્ઞાનસૂચક–પ્રજ્ઞાની પારમિતા સૂચક છે, જ્યારે મિનાક્ષીનું ત્રીજે સ્તન વિશ્વવ્યાપી વાત્સલ્યનું દ્યોતક છે. આ બન્નેનું લગ્ન એટલે અનન્ત જ્ઞાન અને અસીમ પ્રેમને સમુદય.
ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને લય–જૈન પરિભાષા મુજબ ઉત્પાદ, ધ્રુવ અને વ્યય—સર્જન, સંવર્ધન અને વિસર્જન --આવું જ સમગ્ર વિશ્વનું સતત પરિવર્તનશીલ રૂપ છે તેના પ્રતીકરૂપ - અધિષ્ઠાન રૂપ -બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહેશ્વરની કલ્પના કરવામાં આવી છે. એલિફન્ટાની ગુફામાં આ ત્રિમૂર્તિનું ભવ્ય સ્વરૂપ આપણને જોવા મળે છે. આ ત્રણ દેવોમાં પંચાનન બ્રહ્મા અપરિણીત છે અને તેની પૂજા આપણા દેશમાં બહુ ઓછી થતી જોવામાં આવે છે. લક્ષમી સાથે જોડાયેલા વિષણુની અને તેના અવતાર સ્વરૂપ સીતા સાથે જોડાયેલા રામની અને રાધા સાથે જોડાયેલા કૃષ્ણની પૂજા આપણા દેશમાં ખૂબ જ પ્રચલિત છે. એટલી જ પ્રચલિત પૂજા પાર્વતી સાથે જોડાલયા મહેશ્વરની આપણા દેશમાં જોવામાં આવે છે. પણ આ ત્રણે દેવામાં મહેશ્વરના સ્વરૂપનું જે વર્ણન પુરાણોમાં કરવામાં : આવ્યું છે તે ભારે અભૂત, વિલક્ષણ અને અન્ય દેવદેવીઓથી
ખૂબ નિરાળું છે. - મહાદેવ એટલે હિમાલયની ગિરિકંદારાઓમાં યત્ર તત્ર વિચરતા
જટાજૂટધારી અલગારી કોઈ યોગી. તેમના શિરોભાગમાં બીજને ચંદ્રમાં શોભી રહ્યો છે, મસ્તકમાંથી જ્ઞાનગંગા વહી રહી છે. ગળામાં સુંઢ માળા પહેરી છે. આખા શરીરે ભસ્મ લગાવી છે. વ્યાદાચર્મ ઉપર આસન લગાવીને બેઠા છે. દિગંબર અવસ્થામાં તેમને કાન્તિમાન દેહ શોભી રહ્યો છે. ડમરૂ વગાડતા, નૃત્ય કરતા, એક શિખર ઉપરથી અન્ય શિખર ઉપર જાણે તેઓ ઉશ્યન કરી રહ્યા છે. કૈલાસ તેમનું નિવાસસ્થાન છે. સ્મશાનમાં તેમનો વાસ હોય છે. ભેગી છતાં યોગી છે. ત્રણલોકના સ્વામી છતાં. અકિંચન સંન્યાસી છે. ત્રીજા લેચન વડે એટલે કે જ્ઞાનચક્ષુ વડે કામદેવને તેમણે ભસ્મીભૂત, કરેલ છે. યોગીઓને અગમ્ય છતાં ભકતોને સદા સુલભ તેમનાં દર્શન છે.
અને તેમની સાથે અનાદિકાળથી જોડાયેલાં પાર્વતી એટલે સૌન્દર્યની, પવિત્રતાની, ઓજસ્વિતાની પરમ સીમા. તેમનામાં કોઈ અસદ્ અંશની કલ્પના જ થઈ ન શકે. દિવ્યતાની સાક્ષાત મૂર્તિસમાં, સતી, ગૌરી, ઉમા, અપર્ણા એવાં વિવિધ નામાભિધાનથી શેભતાં. તેમની કાંચનવણી " કાયા છે અને મૃદુતાને, શીલને, સૌમ્યતાને : સાકાર કરતી તેજોમયી, અર્ધનિમીલિત નેત્રાવાળી તેમની મુખમુદ્રા છે. કોઈ ઉનંગ ગિરિરાજને નિમ્ન ભાગમાં વિટળાઈ વળેલી જળ