Prabuddha Jivan 1962 Year 23 Ank 17 to 24 and Year 24 Ank 01 to 16

SR No.: 525947
Original Sutra Author: N/A
Author: Parmanand Kunvarji Kapadia
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1962
Total Pages: 252
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 22 MB

Page 245

તા. ૧૬-૧૨-૬૨
પ્રબુદ્ધ જીવ ન
ધાર્મિક તથા સામાજિક જીવન કચે રસ્તે
(ગત પર્યુષણ વ્યાખ્યાનમાળામાં કાકાસાહેબ કાલેલકરે આપેલ ગંભીરપણે વિચાર કરી આ વિષય મેં પસંદ કર્યો છે. આજકાલ બધા જ લોકો રાજદૃારી જીવનની ચર્ચા કરે છે. રાજદ્રારી નેતાઓ અને ઉમેદવારો આખો વખત સમાજનું ધ્યાન ખેંચે છે અને રાજદ્રારી. આદર્શોનાં જ બણગાં ફુંકે છે અને અંદરઅંદરના પોતાના ઝઘડા સમાજ ઉપર લાદે છે.
આજના જમાના અર્થવ્યવસ્થાને સર્વોપરી ગણે છે. દરેક સવાલનો ઉલ અર્થવ્યવસ્થામાં શેાધે છે અને રાજદ્રારી મતભેદો પણ અર્થવ્યવસ્થાના જુદા જુદા આદર્શોના કારણે જ પેદા થાય છે. આ રીતે રાજકારણ અને અર્થકારણ પ્રજાનું ધ્યાન એટલું બધું ખેંચે છે કે, ધર્મજીવન અને સામાજિક જીવનના વિચાર કરવાની નવરાશ જ કોઈની પાસે હોતી નથી. લોકો આગળ એ બેનું મહત્ત્વ પણ ધણુ ઓછું થયું છે. સામાજિક સવાલાનું નિરાકરણ પણ અર્થવ્યવસ્થા મારફતે જ મેળવવાનું આજના સમાજનું વલણ છે.
અને
અને હું માનું છું કે, જો આપણે આપણા ધાર્મિક જીવનમાં નવજાગૃત્તિ નહિ આણીએ ધર્મવિચારોમાં ક્રાંતિ નહિ કરીએ તે આપણું રાષ્ટ્રજીવન પણ નીચે ઊતરતું જશે. અને તેજસ્વી અને ઉન્નતિર ધર્મવિચારો લાકોમાં રૂઢ કર્યા વગર આપણે સમાજમાં નવજીવન આણી શકવાના નથી.
અને જયારે આપણા સામાજિક જીવનના વિચાર કરૂં છું ત્યારે મને લાગે છે કે, આપણું સામાજિક જીવન અને આપણા સામાજિક આદર્શ ખરેખર ધર્મના ઉચ્ચ સિદ્ધાંતાને અનુસરીને ખીલેલા નથી જ. ચાર વર્ણ અને અનેક જ્ઞાતિઓ આપણા ધાર્મિક આદર્શોને અનુસરે છે. એમ આપણે માનીએ છીએ, હજારો વર્ષથી માનતા આવ્યા છીએ. આપણાં ધર્મગ્રંથેમાં વર્ણવ્યવસ્થાના પુરસ્કાર છે એ ખરું, પણ આપણી વર્ણવ્યવસ્થા આપણાં સર્વોચ્ચ ધર્મઆદર્શને પાષક છે કે કેમ એ આપણે કયાં તપાસ્યું છે ?
અને જ્ઞાતિવ્યવસ્થા । ધર્માનુકૂળ છે એમ આપણે રૂઢિને લીધે જ માનીએ છીએ, એની અંદર કેટલા બધા ગોટાળા છે એ કોઈએ જોયું જ નથી.
આપણો સમાજ ક્ષીણવીર્ય થયા છે એ તો બધા જુએ છે. આપણે છેલ્લાં સે વર્ષમાં ઘણી પ્રગતિ કરી છે, છતાં આપણુ સામાજિક જીવન જેટલું પરાક્રમપૂર્ણ થવું જોઈએ તેટલું થયું નથી. અને આપણા ધર્મજીવનનો પ્રભાવ દુનિયા પર પડવા જોઈએ તેટલા પડતા જ નથી. માટે આપણે આપણું ધર્મજીવન અને સામાજિક જીવન—બન્ને આમૂલાગ્ર તપાસવાં જોઈએ.
આપણી રૂઢીઓમાં અને સામાજિક જીવનમાં જે દોષો છે તે દૂર કરવાના પ્રયત્ન આપણે કરીએ છીએ અને તે વધુ ને વધુ કરવા જોઈએ એમાં શક નથી, પણ મારે ખાસ કહેવું છે તે એ છે કે, આપણા સમાજમાન્ય ધાર્મિક અને સામાજિક આદર્શ પણ મૌલિક ઢબે તપાસવા જોઈએ અને એમાં ક્રાંતિ કરવી જોઈએ.
એમ તે આપણાં સમાજમાં ધાર્મિક સુધારા કરવા માટે આપણે ત્યાં અનેક પંથી જન્મ્યા, ધર્મસુધારકોએ જબરદસ્ત પ્રયત્નો કર્યા, સમાજસુધારાનાં આંદોલન પણ થયાં અને છતાં સમાજમાં રૂઢિઓનું જોર એટલું ને એટલું જ છે. આપણાં દેશમાં ઈતિહાસવિધાતાએ અનેક ધર્મો આણીને છેડયાં. આપણે એમની સામે ન લડયા પણ તે આપણી સામે લડયા. એમણે અહીં રાજ્ય મેળવ્યું અને અનુયાયીઓ પણ મેળવ્યા. ‘તમે પણ અહીં જીવા અને અમે પણ જીવીશું.’ એ નીતિ આપણે એમના પ્રત્યે અખત્યાર કરી. ખરેખર એ નીતિ આખી દુનિયાએ સ્વીકારવા જેવી છે, પણ એ બધાનું ધર્મજીવન અને સામાજિક જીવન પરસ્પર ઓતપ્રોત ન થાય એ નહિ ચાલે. જેટલાં ધર્મે તેટલાં રાષ્ટ્રો, જેટલી જ્ઞાતિઓ તેટલાં રાષ્ટ્રો, જેટલાં વર્ણો તેટલાં સમાજો, એવી ‘અલિપ્તતા’માનવજીવનને અનુકૂળ નથી. જે નવા ધર્માં આવે, નવા વંશે Races આપણે ત્યાં આવીને વસે તેમને શરૂઆતમાં જરૂર કહીએ કે સ્વતંત્રપણે અમારા પડોશમાં તમે રહી શકો છે, પણ ધીરે ધીરે ઓતપ્રાત થવાની બધાની તૈયારી તા હોવી જોઈએ. મતભેદો તા રહેવાના જ, પણ દરેક મતભેદ પાછળ વાડા ઊભા કરીશું તે માનવતાનું સમગ્ર જીવન ખીલવી શકીશું નહિ.
આપણે ત્યાં જે ધર્મો આવીને વસ્યા છે તે જો સમાજમાં ફટ જ પાડતા હોય, ધર્મને કારણે જો સમાજમાં અળગાપણું જ કેળવાતું
૧૫૯
વ્યાખ્યાનની નીચે નોંધ પ્રગટ કરવામાં આવે છે.) હોય તો આપણે ત્યાં અનેક ધર્મોનું હોવાપણું શાપ જ ગણવા પડશે. આપણે ત્યાં બધા વંશે Races અને દુનિયાનાં બધા ધર્મ આવી વસ્યાં છે તે પશુસંગ્રહાલયની પેઠે અલગ અલગ પાંજરામાં રહેવા માટે નહિ, પણ પરસ્પરના સંપર્ક દ્વારા ઓતપ્રોત થવા માટે ભેગા થયા છે. આપણે બધા ધર્મોનું આદરયુકત અધ્યયન કરીએ બધા ધર્મો વિષે આદર કેળવીએ, એકબીજાનાં ઉત્સવામાં ભળીએ, બધા ધર્મો સાચા છે એ શ્રદ્ધા કેળવીએ, આદાનપ્રદાન કરીએ અને એ રીતે બધા ધર્મોનું એક ધર્મકુટુંબ અથવા ધર્મપરિવાર સ્થાપન કરીએ એ આપણું સાંસ્કૃતિક મિશન છે એને આપણે હ્રદયથી સ્વીકાર કરવા જોઈએ.
નિરામિષાહારી લોકો માંસાહાર કરવા પ્રવૃત્ત ન થાય. શરાબ ન પીનારા શરાબ પીવાનું શરૂ ન કરે, અને છતાં આપણને કુનેહપૂર્વક બધા સાથે ભળતા આવડવું જોઈએ. આને માટે આપણે ત્યાં જડ ઘાલીને બેઠેલી અનેક રૂઢિઓ છેાડી દેવી પડશે. કોની સાથે બેસીને ખાઈએ છીએ, કોને હાથે રાંધેલું ખાઈએ છીએ એની કડાકૂટ આપણે છોડી દેવી જોઈશે. હું તે કહું છું, ગમે તે જીવતા માણસને હાથે રાંધેલું ખાવા હું તૈયાર છું, પણ મને અનુકૂળ હોય એવા જ ખારાક હું લઈશ. માંસાહારી અને અન્નાહારી એક પંકિતમાં બેસીને ખાય, એક ટેબલે બેસીને જમે એમાં કોઈને કશો વાંધા હેવા ન જોઈએ. મારે માટે રાંધતારા ચીના હોય કે જાપાની, આફ્રિકી હોય કે યુરોપી, મને એમાં શા વાંધા ન હોવા જોઈએ. બધાં ધર્મના લોકો સાથે બેસીને પ્રાર્થના કરે, બધા ધર્મગ્રંથો આદર સાથે વાંચે, એની ટેવ આપણને હોવી જોઈએ. દાર્શનિક મતભેદો ગમે તેટલા તીવ્ર હોય એથી શું? કોઈનું એઠું ન ખાઈએ પણ કોઈની સાથે બેસવામાં વાંધાશે? આપણી રૂઢિઓમાં જે અતડાપણું છે, ભિન્નનાતના લોકો વિષે અને ભિન્નધર્મના લોકો વિષે આપણામાં જે ઉતરતાપણાનો ખ્યાલ હોય છે તે ધર્માનુકૂળ નથી, તે અસામાજિક છે, માણસાઈને હણનાર છે એમ સમજી એ સ્વભાવ આપણે છેડી દેવા જોઈએ.
જે રીવાજ આપણા નથી તેને વિષે પણ આપણા મનમાં સહિષ્ણુતા હોવી જોઈએ. ઘણી વાર કાળે કરીને આપણે એની સુંદરતા સમજી શકવાનાં છીએ.
આપણે ત્યાં દૂત, અદ્ભુત, શાકત, વૈષ્ણવ, જૈન, બૌદ્ધ, એવા ઘણા ભેદો છે, છતાં આપણે એકબીજા સાથે ઉત્તમ રીતે ભળી શકીએ છીએ, તે જ પ્રમાણે ફારસી, યહુદી, મુસલમાન, ઈસાઈ, આફ્િકી અને યુરોપીઅન—બધા સાથે ભળવાની આપણને ઈંતેજારી હોવી જોઈએ. ધર્મભેદને કારણે સમાજભેદ શા માટે હોય?
હું જાણુ છું કે, મુસલમાનોએ અને ઈસાઈ લોકોએ આપણને પોતાના ધરમમાં દાખલ થવાનો આગ્રહ કર્યો અને આપણા સમાજના કકડા કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો, એ વાત જૂની થઈ, પણ આપણે ભિન્ન સમાજ શા માટે થઈએ ?
આપણે હવે તો સમજવું જોઈએ કે આપણી સંસ્કૃતિનું મિશન એક વિશાળ ધર્મકુટુંબ સ્થાપવાનું છે.
એક રીતે જોતાં સનાતન સમાજનો એ સ્વભાવ છે. સનાતન ધર્મમાં શૈવ, શાકત, વૈષ્ણવ, આર્યસમાજી, બ્રાહ્મણા બધાના જ સમાસ થાય છે. ન્યાતો ત્રણસો હોય કે ત્રણ હજાર, બધી મળીને હિંદુસમાજ બને છે એ વસ્તુ નાનીસુની નથી. એ જ વસ્તુ હવે વ્યાપક કરીને બધા ધર્મ આપણા સમાજની અંદર સુખેથી રહી શકે એવી ગાઠવણ આપણે કરવી જોઈએ. સનાતન સમાજની ઉદારતા બીજા સમાજમાં શરૂઆતમાં ન હોય પણ ધીરે ધીરે એ કેળવાશે જ.
આપણે ચાર વર્ણનાં ગુણગાન ઘણા સાંભળ્યા, ઘણાં ગાયા. જૂના વખતમાં એ ચાર વર્ણ પાડીને આપણે અમુક પ્રગતિ સાધી હશે, પણ આજે વર્ણવ્યવસ્થા નિષ્પ્રાણ થઈ છે. જ્ઞાતિવ્યવસ્થા આગળ વર્ણવ્યવસ્થા ભુલાઈ ગઈ છે. બ્રાહ્મણ, વાણીઆ, આદિ વર્ણમાં અસંખ્ય યાતા છે, પણ વર્ણવ્યવસ્થામાં મુખ્ય દોષ એ છે કે દરેક વર્ણમાં માનવતાના વિકાસ એકાંગી થાય છે. બ્રાહ્મણ ભલે પોતાને સર્વોચ્ચ માને, પણ માનવતાનાં બધાં ગુણે એણે કેળવેલાં નથી હાતા. બ્રાહ્મણની તપસ્યા, સંતોષ અને જ્ઞાનોપાસના, તેમ જ નિષ્કામ