Prabuddha Jivan 1962 Year 23 Ank 17 to 24 and Year 24 Ank 01 to 16

SR No.: 525947
Original Sutra Author: N/A
Author: Parmanand Kunvarji Kapadia
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1962
Total Pages: 252
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 22 MB

Page 239

તા. ૧–૧૨–૬૨
વાંચે એટલે જુદા જુદા વળાંકની લિપિઓના અભ્યાસ વધે. એમના એ અભ્યાસ આજે તે એટલા બધા પરિપકવ થયેલા છે કે કોઈ પણ હસ્તલિખિત પ્રતિની અટપટી લિપિ માટે અમારા જેવા જિજ્ઞાસુઓ એમના આશ્રય શોધે છે. આ લિપિજ્ઞાને તેમને જાતે નકલ કરવાની પ્રવૃત્તિ તરફ પ્રેર્યા. નેવારી અને શારદા જેવી લિપિઓના અનેક પ્રાચીન ગ્રંથ જૈન ભંડારોમાં મળી આવે છે. આ ગ્રંથો ઉપર કામ કરવું હોય ત્યારે મહારાજશ્રીના ટેકો ઘણા જ કિંમતી નીવડે છે. વસ્તુપાળના એક વંશજે બૌદ્ધ ‘હતુબિંદુ’ નામક તર્કગ્રંથની નકલ કરેલી. એ તાડપત્રીય પુસ્તકની લિપિ અમારાથી ઠીક ઠીક વાંચી ન શકાઈ. પણ મહારાજશ્રીએ તેમના ખાસ વિષય ન હોવા છતાં, એ અતિ પ્રાચીન ગ્રંથને વાંચી, પોતાને હાંથે સુંદર અક્ષરોમાં નકલ કરી મને આપી, જેને આધારે એ ગ્રંથ ગાયકવાડ ઓરિએન્ટલ સિરીજમાં છપાયા છે; અને મહારાજશ્રીની એ હસ્તનલ એમના સ્મારક રૂપે ગુજરાત વિદ્યાપીઠના સંગ્રહમાં આજે વિદ્યમાન છે.
પ્રબુદ્ધ જીવન
પુસ્તક સંપાદક માટે એક પ્રશ્ન પ્રેસકોપીના છે. એ કોપી જો સારી અને તદ્ન શુદ્ધ હોય તો પ્રેસને અને સંપાદકને મૂંઝવણ ઓછી, અને શુદ્ધિ વધારે સચવાય. આ બાબતમાં આપણા દેશના સંપાદકોનું ગાડું રગશિયું ચાલતું. મહારાજશ્રીને જિજ્ઞાસા થઈ અને તેમણે પ્રો. યાકોબી પાસેથી તેમને હાથે કરેલી એક પ્રેસકોપી જોવા ખાતર મંગાવી. અને તે પછી એમણે તે અનુભવના લાભ લઈ એ દિશામાં આગળ વિકાસ કર્યો.
તાડપત્ર અને કાગળની પોથીઓ વાંચતાં અને તેનું સંપાદન કરતાં અનેક વિષયોનું ઐતિહાસિક અને તુલનાત્મક જ્ઞાન વધે છે મહારાજશ્રીએ આ દિશામાં જેવી તેવી પ્રગતિ નથી સાધી. પોથી આવે એટલે તે શેના પર લખાઈ છે, તાડપત્ર, ભાજપત્ર, હાથીદાંત કાગળ કે કાપડ ઉપર? - ઈત્યાદિ જાણવું પડે છે. તેની લિપિ, તેન લેખનકાળ, તેના રચિયતા, અને લખનારા, લખવામાં મદદ કરનારા ગૃહસ્થ સ્ત્રી કે પુરૂષા, લખવાનું અને સંગ્રહનું સ્થાન, તેની શ્યાહી અને રીત ઈત્યાદિ પણ જાણવું પડેછે. તે ઉપરાંત તે ગ્રંથની ભાષા અને એના વિષયનો ઊંડો અભ્યાસ કરવા પડે છે. આ બધું કરવા જતાં એક ગ્રંથના સંપાદનમાં સાચા સંપાદક અનેક વિષયના જ્ઞાતા બની જાય છે.
મહારાજશ્રીએ પ્રાકૃતમાં, સંસ્કૃતમાં, જૂની ગુજરાતીમાં લખાયેલ અનેક ગ્રંથોનું સંપાદન કર્યું છે, એટલે આ બધી બાબતમાં વિશેષજ્ઞ બની ગયા છે. એમણે સ્વતંત્રપણે અને પેાતાના ગુરુજી સાથે મળીને નાનામેટા ગ્રંથાનું જે સંપાદન કર્યું છે, અને જે રીતે કર્યું છે, તે તેમની વિશેષજ્ઞતાનો પુરાવા છે.
એમણે જયારે બૃહત્ કલ્પ ભાષ્યના છ ભાગનું તેમ જ અંગવિજ્જા જેવા પ્રાકૃત ગ્રંથનું સંપાદન કર્યું ત્યારે એ સંપાદનની પરિશિષ્ટ તેમ જ પ્રસ્તાવનાગત વિશેષતાઓ જોઈ વિદ્રાનોનું ધ્યાન એમના તરફ વિશેષ આકાર્ષાયું. અને આ જ આકર્ષણે તેમને ગુજરાત સાહિત્ય પરિષદના ઈ. સ. ૧૯૫૯ માં અમદાવાદમાં મળેલ ૨૦ મા અધિવેશનના ઈતિહાસ વિભાગના અધ્યક્ષ તરીકેનું તેમ જ અખિલ ભારતીય પ્રાચ્યવિદ્યા પરિષદના કાશ્મીરમાં ૧૯૬૧ની સાલમાં મળેલ અધિવેશનમાં પ્રાકૃત અને જૈન વિભાગના પ્રમુખ તરીકેનું સ્થાન અપાવ્યું.
એમના ‘ભારતીય જૈન શ્રામણ સંસ્કૃતિ અને લેખનકળા’ નામે લખાયેલા લેખ તેમ જ કાશ્મીર અધિવેશનના પ્રાકૃત અને જૈન વિભાગના પ્રમુખ તરીકેનું એમનું વક્તવ્ય એ એમની આ દિશાની સિદ્ધિના એક સૂચકમાત્ર સ્તંભ છે. આ પ્રવૃત્તિને પરિણામે જ એમને પ્રાચીન ચિત્રકળાના મૂલ્યાંકનની શકિત પણ લાધી છે.
સંસ્કારસમુદ્ધિની રક્ષામાં ફાળો અને ઉદારતા
પ્રવર્તક શ્રી કાંતિવિજયજીએ પાટણ જેવાં જ્ઞાનભંડારોથી સમૃદ્ધ સ્થાનામાં આખી જિંદગી વિતાવી અને એ બંધ જેવા ભંડારોને
૧૫૩
ખુલ્લા કરાવ્યા; એની બધી જ વિરલ પ્રતિઓની નકલા કરાવી; એ દ્નારા નવા લહિયાઓ પણ તૈયાર કર્યાં. ગુરૂજી આ પ્રવૃત્તિમાં સાથે હતા. એમણે એક પગલું આગળ ભર્યું. જે જે ભંડારો અવાવરુ પડયા હોય, જેનાં વેટને કે પટારા પેટીઓ નકામાં થયાં હોય, અને જે મકાન ભંડારની રક્ષા કરે તેવાં ન હોય તે બધાંનું સંસ્કરણ • એમણે કર્યું અને કરાવ્યું. આ સાથે તેમણે અનેક સંસ્થાઓ મારફત નાના - મોટાં ગ્રંથનું સંપાદન પણ શરૂ કર્યું. આ દાદાગુરુ અને ગુરુજીની પ્રવૃત્તિના સાક્ષી મહારાજશ્રી પુણ્યવિજયજી. તે વખતે ઉંમર નાની, શિક્ષણ પ્રાથમિક અને અનુભવ તો નહીં જ, છતાં એમણે એ કામમાં ઊંડો રસ લીધો અને ક્રમે ક્રમે જાણે એ જ કામને વર્યા હોય એ રીતે તેઓ આગળ વધ્યા. કોઈ પૂછે કે મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજીના હાથે કેટલા ભંડારા વ્યવસ્થિત થયા છે, કેટલાની યાદીઓ તૈયાર થઈ છે, કેટલા ભંડારો માટે મકાનો કબાટ અને વેટન આદિની વ્યવસ્થા થઈ છે અને એમણે કેટલાં પુસ્તકોની નકલા - કરી - કરાવી છે, તેમજ કેટલાં અપૂર્વ કહી શકાય એવાં પુસ્તકો મેળવ્યાં છે અને તદૃન નાશના મુખમાં પડેલા કે નદીદરિયાને શરણે જતાં પુસ્તકોને જીવિત રાખ્યાં છે, તો આનો જવાબ અતિ ટૂંકમાં પણ આ છે કે, એમણે પાટણના અનેક ભંડારોને આધુનિક દષ્ટિએ ઉપયોગી થાય એવું સ્વરૂપ આપ્યું છે. લીંબડી, ભાવનગર, જામનગર પાલીતાણા, અમદાવાદ, વડોદરા, સૂરત, ખંભાત, જેસલમેર બિકાનેર આદિ અનેક પ્રસિદ્ધ સ્થાનના પ્રસિદ્ધ- અપ્રસિદ્ધ ભંડારોનો કાયાકલ્પ કર્યો છે. અનેક ભંડારોની યાદીઓ તૈયાર કરી છે, અને છપાવી પણ છે. આ બધું કામ કરવામાં એમને આજ લગીને ઉત્સાહ જેવા ને તેવા છે. આ ઉત્સાહ અને તેમની જાગૃતિને કારણે તેમની આસપાસ એક નાનકડું પણ સારું' એવું સહાયક મંડળ પણ રચાયું છે.
એમની વિદ્યાવિકાસની પ્રવૃત્તિ અને ભંડારોદ્ધારની પ્રવૃત્તિને કારણે એમના તરફ દેશ વિદેશના અનેક પ્રખ્યાત વિદ્વાનોનું અને સંશોધકોનું ધ્યાન ગયું છે અને મહારાજશ્રીની જે ઉદારતાનો મે પહેલાં નિર્દેશ કર્યો છે તે ઉદારતાએ તેમને મેટામેટા વિદ્વાનોના દિલમાં માનભર્યું સ્થાન અપાવ્યું છે. એકવાર ડૉ. વાસુદેવશરણજીએ અમદાવાદમાં કહેલું કે, હું મુનિશ્રીને જાણતા ય ન હતો અને મેં અમુક પાથી મંગાવી તા એમણે તરત મોકલી આપી. આ અનુભવ માત્ર ડૉ. અગ્રવાલજીના જ નથી, પણ વિદ્યા અને સંશોધનના ક્ષેત્રમાં કામ કરનાર બધાયને છે.
ગુજરાત વિદ્યાપીઠમાં હતા ત્યારે અને હિંદુ યુનિવર્સિટીમાં હતા ત્યારે ય મારે અનેક ગ્રંથાના સંપાદન વખતે મહારાજશ્રી દ્વારા અનેકવિધ પ્રતિઓ મંગાવવાના પ્રસંગ આવતા; એટલું જ નહીં પણ, તે બધી પ્રતિઓની મેળવણી કરવાનો પ્રસંગ પણ આવતો, ત્યારે ય મહારાજશ્રી તે તે પ્રતિઓ નિ:સંકોચ મોકલે અને તેઓ જ્યાં હોય ત્યાં હું મારા સાથીઓ સાથે જાઉં એટલે તેઓ બીજું કામ છેાડી પ્રતિઓની મેળવણી જેવા વૈતરાના કામમાં પણ જોડય. આ એમની ઉદારતાના એક નમૂને.
આગમિક સાહિત્યના નિષ્ણાત
મહારાજશ્રી કોઈ મોટા દાર્શનિક કે આધુનિક વિદ્યાઓના નિષ્ણાત ભલે ન હોય, પણ તેઓ જે વિષયના નિષ્ણાત છે, તે વિષય · અનેક દષ્ટિએ મહત્વના છે. આ વિષય એટલે જૈન આગમિક સાહિત્ય, આગમિક સાહિત્યમાં માત્ર જૈન મૂળ આગમાના જ સમાસ નથી થતો, પણ એમાં એ આગમો ઉપર ઉત્તરકાળમાં પ્રાકૃત - સંસ્કૃતમાં રચાયેલ સમગ્ર વ્યાખ્યાઓને પણ સમાસ થાય છે. આ વિષયમાં તેઓશ્રી નિષ્ણાત છે એમ કહું છું ત્યારે તેના અર્થ આધુનિક દષ્ટિએ ઘણા વિશાળ છે. આગમા અને પંચાગી જાણનાર જૈન પરંપરામાં ઈતર મુનિઓ પણ છે, અને તેઓ કુશળ પણ છે, છતાં મહારાજશ્રીની