Prabuddha Jivan 1962 Year 23 Ank 17 to 24 and Year 24 Ank 01 to 16

SR No.: 525947
Original Sutra Author: N/A
Author: Parmanand Kunvarji Kapadia
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1962
Total Pages: 252
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 22 MB

Page 211

તા. ૧-૧૧-૬૨
પ્રભુ
સમયમાં એક પ્રસૂતિગૃહમાં પણ કામ કરવાની તક મળી. ૧૯૪૨ ની ચળવળને લઈને સારા ગુજરાતમાં સારવાર મંડળદ્રારા તબીબી રાહતનું કાર્ય કર્યું અને એલીસબ્રીજ વિસ્તારમાં ઝુંપડામાં રહેતા ચમાર, માચી, ઢેડ, વાઘરી અને રબારી કોમમાં સામાજિક પ્રવૃત્તિ આદરી. બાળકોને નવડાવવાનું, દૂધ આપવાનું, તેમને શાળામાં ભણાવવાનું, પ્રૌઢ શિક્ષણનું પણ કામ કર્યું.
હંમેશાં એ નાનપણની તાલાવેલી ઉપર ઉપસી આવતી હતી. બાળકોનું કામ કરવું છે, -પણ હજી છૂટું છૂટું કામ થતું હતું. ડૉ. એરુન્ડેલે એક વાર મને પૂછ્યું, “તું શું કરે છે?” મેં કહ્યું, “I have not found myself અનુભવ મળતા હતા, કાંઈક સૂઝ-આવડત આવતી જતી હતી, પણ કોઈ ચોકકસ દિશાએ કાર્યનું મંડાણ થઈ શકયું નહોતું.
મારા
એલીસબ્રીજ વિસ્તારમાં તે દિવસેામાં unfit for human habitation જેવા ઝુંપડાના લતાને ઓળંગી એક વાર નાના ત્રણ વર્ષના બાળક સાથે મેં એક સુન્દર ટેકરી જોઈ. એના પર લીમડાનાં ઝાડ હતાં. આ તે વખતના ડાયરીનાં પાનાં છે. એમાં બાળકોની શાળાનું સ્વપ્ન પ્રગટ થાય છે. વાતાવરણ
શાન્ત, સુન્દર અને કુદરતી ખેતરો, ખૂબ છાયાવાળાં વૃક્ષો,
વાડીએ અને ચરાણવાળું વિશાલ સ્થાન, જયાં પક્ષીઓ, હરણા અને સસલાં છુટાં ફરતાં હોય. બને તો ઉંચી નીચી ભૂમિ હાય—ટેકરાઓવાળી— નદી, કુવા અને નહેરો હોય--~લપસણી, હિંચકા,, ટેકરા, રેતી, તરવાનો હોજ, રમવાનું ચાગાન, sea-saw વગેરે
એક મોટા ઝુપડાંમાં બાલવિકાસનાં સાધના હોય, આમાં તેમને માટે ઈન્દ્રિય અને બુદ્ધિવિકાસનાં સાધનો મુખ્યત્વે હાય - મિનારો, દટ્ટા, સીડી, આકૃતિઓ વ. આ ઝુંપડીની તદન લગાલગ એક બીજું જરા ન્હાનું ઝૂંપડું, જયાં માટી કામ સાથે ચાકડા પર ઘડા, વ. બનાવવાનું, કોતરકામ, બુકબાઈન્ડિંગ, કડિયાકામ, નેતરકામ, વણાટ, સુથારી, ચિત્ર, રંગાળી, શીવણ – ગુંથણ વ. પણ કરાતું હોય.
જરાક જ દૂર એકાન્તમાં સંગીતશાળા, જ્યાં તંતુવાઘો સાથે ગાન અને નૃત્ય પણ ચાલતું હોય, ત્યાં કોઈ વાર નાટયપ્રયોગો માટે પણ કેળવણી અપાય. અહીં અગરબત્તી અને પુષ્પા હોય અને આ શાળાને કોઈ વાર ખુલ્લી રંગભૂમિમાં પલટાવી શકાય તેવી વ્યવસ્થા પણ હાય. (open-air theatre જેવું)
બીજું એક ઝુંપડું, તેમાં મુખ્યત્વે ત્રણ વિભાગ જેવું પડી જતું હોય- અહીં હાથ-મ્હોં ધોવાની, તૈયાર થવાની અને જાજરુએ જવાની વ્યવસ્થા હોય –
તથા એક વિભાગમાં બાળકો નિર્ભયપણે રાંધી શકે તેવી સગવડ હાય તથા એક પરસાળ જેવું જયાં તેઓ નાસ્તો લે તથા આરામ લે. તથા એક નાનકડો ખંડ જયાં ડોલા, સાવરણી, ડસ્ટર, વ. સફાઈનાં સાધને રાખી શકાય.તે વસ્તુ બાળકો વાપરી શકે તેવી હોવી જોઈએ.
બાળકો
વધારેમાં વધારે દસ બાળકો: શરુઆત ૧-૧૫ થી ૩ વર્ષ સુધીનાં બાળકોથી કરવી. પછી જેમ તેઓ માટાં થતાં જાય તેમ ઉપરની મર્યાદા એક વર્ષ આગળ વધારવી. બાળકોની પસંદગી તેમની તથા તેમના માતાપિતાની માનસિક અને શારીરિક સ્વસ્થતા પરથી કરવી. તેઓના ઘરનું વાતાવરણ સહાનુભૂતવાળુ અને અનુકૂળ તથા બાલજીવનમાં રસ લે તેવું હોય તો જ તે બાળકને લેવું. જેમને આ પ્રયોગમાં અને તેના સંચાલકોમાં શ્રાદ્ધા હોય તે જ અહીં આવે. જે અહીં બાળકને ઓછામાં ઓછું સાત વર્ષ સુધી રાખવા ખુશી હોય. અનિવાર્ય સંજોગા સિવાય બાળકને ઉઠાડી ન લે.
વિના ભેદ સહુને આવકારવા. આમાં વર્ગભેદ કે એવા કોઈ ભેદને લીધે કોઈને ન લેવા તેવું ન કરવું — આદર્શનું ઐકય એજ પસંદગીનું ધ્યેય હોય.
૧૨૫
જીવન
ફી પણ નકકી ન કરવી - માતાપિતા પેાતાની સ્થિતિ પ્રમાણે જે ફાળો આપી શકે તે લેવા - ન પણ આપી શકે તે! પણ ચાલે - સંચાલકો
બધાને (શિક્ષકો તેમજ માતાપિતાને) એકરુપ કરે તેવી ચેતના આપનાર પ્રાણરુપ એક વ્યકિત. સાધનોનો ઉપયોગ જાણનાર એક આચાર્ય સંગીતાચાર્ય
હાથકામ અને ચિત્ર જાણનાર આચાર્ય કે આચાર્યો નૃત્ય માટે તંતુવાઘો માટે તાલ માટે
રમત - ગમતા અને બાગ વ. માટે
ભાષા
આ બધાએ વારંવાર મળવું - માતપિતાને મળવું વ.
શિક્ષકે બાળક સાથે એક જ ભાષા બોલવી.
આ પ્રમાણે પ્રથમ પ્રયોગ કર્યા પછી લાગે કે આ પ્રયોગોના કાંઈ હેતુ છે તો તેના આગળ વિકાસ કરવા, સમય વધારવા વ.
સાત વર્ષ આ લખાણને વીતી ગયાં. ૧૯૪૬ માં મારી એક નાનકડી બાળકીનું અવસાન થયું. ‘કલ્પના નામે મારા એક સ્મૃતિચિન્તનના શબ્દોમાં કહું તે;
“દરેક માતૃત્વમાં રહેલું વાત્સલ્ય—માતૃભાવ—એક મહાશકિતના અંશ! પ્રથમ વિશેષ પ્રેમપાત્રમાં તે પરિમિત, પણ કોઈ વાર તે પ્રેમપાત્ર ફ ્ટી જતાં એ માતૃસ્નેહનો અપરિમિત પ્રવાહવર્ષાકાળમાં ભાગીરથીના મહાપ્રવાહ જેવા આ મરુભૂમિ પર વિસ્તરે છે - અને સૂકાં અસ્થિને પણ પ્રાણવન્ત કરે છે. એક બાળકનાં મૃત્યુથી—એ પ્રેમપાત્રનાં ફૂટી જવાથી માતૃસ્નેહના પ્રવાહ સૂકાઈ ન ગયો, પણ તેની વિપુલતાનું દર્શન થયું—ઝાંખી થઈ.”
બીજું વિશ્વયુદ્ધ પૂરું થયું. અમે યુરોપ - અમેરિકાના પ્રવાસે ગયાં. આ પ્રવાસમાં શકય એટલી શાળાઓ, શિક્ષણપદ્ધતિઓ અને શિક્ષણ સાધના જોવામાં મેં મારો સમય વીતાવ્યો અને પાછાં ફરીને તરત જ ૧૯૪૭ માં ‘શ્રેયસ ’ની સ્થાપનાનો યોગ પ્રાપ્ત થયો. ૧૯૪૭ ના ઑગસ્ટમાં આપણને આઝાદી મળી તે પછી નવેબરમાં ‘ોયસ ’ની સ્થાપના થઈ. તેથી તેને એક સ્વતંત્ર પ્રજાનાં બાળકોની શાળા ગણી શકાય. “Help me to help myself”— એમેડમ માટેસારીના સૂત્ર અનુસાર બાળકો માટે કલ્યાણકારી— સ્વાસ્થ્ય બક્ષનારૂં વાતાવરણ રચવાની અમારી ભાવના હતી. “એક બાળક, એક શિક્ષક, એક વૃક્ષ હોય તો શિક્ષણના કાર્ય માટે આ પૂરતું છે એ સૂત્ર સાથે ગમે તેમ થાય તોય હવે કાર્ય આદરવું જ છે એવા નિર્ણય લીધો. શાહીબાગ વિસ્તારમાં સો વર્ષ પુરાણું ઘર મળી ગયું. ખજૂરી અને લીમડાંની ઘટાઓ હતી. વીસ બાળકો હતાં ૬ થી ૧૦ વર્ષનાં અને અમે છ કાર્યકરો હતાં. મનોરમાબેન સારાભાઈ સાથી હતાં. મેડમ માટેંસારીનું દૂર દૂરથી પણ માર્ગદર્શન હતું. એક વર્ષ વહી ગયું. આ બાળકોનાં નાનાં ભાડું આવ્યાં. એક માતા, એક નાનું બાડકાં માથાંનું શિશુ લઈ પૂછવા લાગી, “હવે આ નાનાંનું શું?” અને એક એવાં બાળકથી. શિશુમન્દિર પણ શરુ થયું. આ બાળકો મોટાં થતાં ચાલ્યાં તેમ કિશોરવિભાગ શરુ થયો. શાળાનું વાતાવરણ કુદરતી, મુકત, અને શિસ્તબધ્ધ અને ઉદ્યમી હતું. સવારે શાથી સાંજના માડે સુધી અમે સાથે ભણતાં, રમતાં જમતાં, આરામ પણ કરતાં, પ્રવાસે જતાં, ઉત્સવો કરતાં, શાળામાં સંખ્યા વધતી ચાલી, પણ બહુ જ ધીમે ધીમે,
કિશાર વિભાગને ખાસ પ્રયોગશાળા તરીકે શ્રી ખેરસાહેબના ઉત્સાહને લઈને માન્યતા મળી. બાળકો એસ. એસ. સી, ની
પરીક્ષામાં પણ જવા લાગ્યાં. પરીક્ષાનાં પરિણામ પણ ઘણાં
સારાં હતાં.
આ હતા બાળક, શિક્ષક અને માવતરો એકત્રિવેણીસંગમ.