Prabuddha Jivan 1962 Year 23 Ank 17 to 24 and Year 24 Ank 01 to 16

SR No.: 525947
Original Sutra Author: N/A
Author: Parmanand Kunvarji Kapadia
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1962
Total Pages: 252
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 22 MB

Page 210

૧૨૪
એ એનાં બચ્ચાં
એનાં સર્જન સારું,
એકન એકાંતભાવે ચલ્લી બેઠી હતી. નિશ્ચલ, ”
પ્રબુદ્ધ જીવન
જે સર્જનના કાર્યમાં રોકાય છે તેણે આ ચકલી જેવું બનવાનું રહેછે. સર્જનના જતનમાં એની બધી વ્યર્થ હીરાલચાલ મટી જાય છે. સદા જાગૃત રહેવાં છતાં એનું મુખ બંધ રહે છે. એ એના એકનિષ્ઠાવાળા-એકાન્ત સેવનને લઈને એનાં સર્જનમાં ગતિ, જાગૃતિ, ઉડ્ડયન અને માધુર્ય આવે જ છે.
આવા સર્જન માટે ચલ્લી જેવી ચાહના જૉઈએ—એક ઊંડી વૃત્તિ દરેક મનુષ્યમાં છે જે ચાહનાની છે. માણસ ચાહે છે-બસ ચાહે છે તેમાં તેની સ્વરક્ષણ અને અમરત્વની તાલાવેલી સંતાય છે. ચાહના માટે પાત્રની જરૂર છે. વર્ષો સુધી તે બહુ પાત્રા શેાધે છે, પણ દરેકમાંથી તે અમૂલ જલ ઢોળાઈ જાય છે. દુ:ખથી હૃદય ફાટી જવા લાગે છે. તેમાંથી પહેલાં કરતાં પણ અધિક સલીલ નીકળવા લાગે છે. ત્યાં કોક વાર મનુષ્યને જડી જાય છે એક અતલ પ્રેમનું પાત્ર. તેમાં તેના સ્નેહસરિતાના પ્રવાહ વળે છે, તો જલ ઠલવાતાં, પાત્ર વિશાળ થતું જાય છે. જલ ઝીલાતું જાય છે—મનુષ્યની યાતના ટળે છે.
કોઈ વાર એકના પ્રેમમાંથી અનેકાકારમાં—એક વ્યકિતમાંથી સમષ્ટિમાં લઈ જતા પ્રેમાનુભવ થાય છે.
આવા એક પ્રેમાનુભવની હું આપને વાત કરીશ. એ વાત મારી ડાયરીમાંથી મળે છે.
હું આગળ વધુ તે પહેલાં એક વાત જણાવી દઉં:
કામ મારો વ્યવસાય હાવાથી વ્યાખ્યાન આપવાનો મને અભ્યાસ નથી. આ મારા હાથમાં રહેલાં કાગળો જ પૂરવાર કરશે. એથી આ મારી રજુઆત આપને સહન કરી લેવી જોઈશે. વળી બીજી બાબત · પણ જણાવી દઉં.
મારાં આજના વ્યાખ્યાનનું શિર્ષક શ્રી પરમાનન્દભાઈએ સૂચવ્યું હતું. ‘શ્રેયસ પાછળ મારી દષ્ટિ’ એમાં જે ‘મારી’ એ શબ્દના ઉપયોગ થયા છે તેમાં ઘણી બધી અંગત બાબતો આવી જાય છે, જેમાં પ્રથમ તો મારી ડાયરી અને કેટલાક અંગત પ્રસંગોના ઉલ્લેખ અનિવાર્ય બને છે. આમ કરવામાં મારાથી કાંઈ ચિત્યના ભંગ થતો હાય તા આપ મને ક્ષમા કરશો!
સને ૧૯૨૮ માં તેર વર્ષ પૂરા થયાં હતાં તે વયે મારી ડાયરીમાંથી મળી આવે છે:
“જનાવર પર થતું ઘાતકીપણું, સ્ત્રીઆને ગુલામ જેવી રીતે રાખવાપણું, અને બાળકો માટે સ્કૂલ (મારે) સારી રીતે જોવાં. જો બને તે રંગભૂમિ સુધારવી. બાળકો પર જોરજુલમે પડતા બાજો બંધ કરવા.”
સન ૧૯૨૯, - ૧૪ વર્ષ પૂરાં:
“મને બાળકો બહુ જ ગમે છે. બાળકો પર મને ધણુ વહાલ આવે છે. તેથી તેમને માટે મારું તન, મન અને ધન અર્પી કાંઈક કરીશ. જ્યાં સુધી પ્રજાનું મૂળ જ સુધારવામાં નહીં આવે ત્યાં સુધી તેની ઉન્નતિ માટેના બધાં ફાંફાં નકામાં છે...બાળકો માટે જે ખાસ જરુરી ચીજો છે તે તેમને માટે સ્કૂલ, સચિત્ર સુન્દર ચોપડીઓ અને છાપાંઓ, તેમને યોગ્ય વાર્તાઓ અને કવિતાઓ છે. એમાંની બને તેટલી ચીજો કરવા પ્રયત્ન કરીશ. તેમાં પ્રભુ મને મદદ અર્પા!” સન ૧૯૩૦, ૧૫ વર્ષ પૂરાં:
તા.૧-૧૧-૬૨
“મારે મારા દિવસ કેવી રીતે પસાર કરવા? ... અમારું ગામડું, અનાથાશ્રમ, અમારી કન્યાશાળા, મીલની મોન્ટેસરી સ્કૂલ વગેરેમાં કામ કરવાનો તેમજ સેવા કરવાના ઘણા અવકાશ છે. નાનાં બાળકોની નિશાળમાં કામ કરવું એ મને બહુ જ ગમે.”
હમણાં તો કોલેજમાં નહીં જવાને વિચાર છે. હાલની ભણવાની પદ્ધતિ તેમજ પરીક્ષા લેવાની રીત જડમૂળથી જ ખાટી છે. તેમાં ફાયદા થવાને બદલે ઘણા ગેરફાયદા જોઉં છું.
આ ડાયરી લખી ત્યારે ઢીંગલીઓના એક નગરની રચના મને બહુ ગમતી. મને પશુપક્ષી ઉછેરવાં ગમતાં. ઉપરાંત મને મારાં નાનાં પાંચ ભાઈબહેનાને સંભાળવા અને ઘર રાખવું ગમતું. મારા અભ્યાસ સાથે હું બાળમંડળ ચલાવતી અને બાલમાસિક, નાટક, મેળા, ઉત્સવોની પ્રવૃત્તિ યોજતી. આવી હતી મારી બાલાર્મિઓ. એ દરમ્યાન અમદાવાદમાં ગાંધીજીનું સાંનિધ્ય મળ્યું. તે આશ્રમમાં રહેતા, કામ કરતા. ત્યાંનું જીવન, આશ્રમનાં બાળકો, ગૂજરાત વિદ્યાપીઠની સ્થાપના--આ સર્વમેં જોયું હતું. એ આવ્યા તે પહેલાં કવિ શ્રી રવીન્દ્રનાથ પણ અમારા પરાણા બની ઘેર આવતા. તેમની સાથે દીનબંધુ એન્ડઝ, પીઅરસન અને ક્ષિતિમોહન સેન આવતા. તેમનાં દર્શને અમે સમય સમય પર શાન્તિનિકેતન પણ ગયાં હતાં. અને ચિત્રકાર શ્રી નન્દલાલ બસુ અને અબનીન્દ્રનાથ અને એમના ભાઈઓને અમે મળ્યાં હતાં. આ સર્વના ઊંડો પ્રભાવ અનુભવ્યો હતો. મારા જન્મ પહેલાં અમારા ઘરની શાળા માટે શ્રી કરુણાશંકર ભટ્ટ અમારાં કુટુંમ્બમાં જોડાયા હતા. તેમની સાથે એક શિક્ષકસમૂહ હતા. અનેક કવિઓ અને વિદ્રાના ઘેર આવતા. એવી રીતે નરસિંહરાવ દિવેટિયા. નાનાલાલ, આનન્દશંકર ધ્ર ુવ, કેશવ હર્ષદ ધ્રુવ, મુનિશ્રી જિનવિજયજી, રસિકલાલ પરીખ, પં. સુખલાલજી, શ્રી ગિજુભાઈ બધેકા, શ્રી નાનાભાઈ ભટ્ટ, વિષ્ણુ દિગંબરને પરિચય થયેલા. મારાં માતાપિતા આ સહુનું આતિથ્ય કરતાં, પણ એક બાળક તરીકે એમની જ્ઞાનચર્ચા - જ્ઞાનચર્યા સાંભળવા—નિહાળવાનું સતત સુખ અમને ઉપલબ્ધ થતું. મારી માતા પાસેથી મેડમ મૉન્ટેસારીનું નામ સદા સાંભળવા મળતું. શિક્ષણની પ્રવૃત્તિમાં સર્વ કુટુમ્બીજન એક યા બીજી રીતે પોવાએલાં હતાં. બે પેઢીથી જાણે એ મુખ્ય વ્યવસાય હાય અને વ્યાપાર તથા ઘરકામ એ ગૌણ વ્યવસાય હોય એવું લાગતું. બાળકો, સ્ત્રીઓ અને દલિત વર્ગના શિક્ષણ, ઉચ્ચ અભ્યાસ અને સંશોધનના કાર્યમાં એક પછી એક કુટુમ્બના સભ્યો ખેંચાતા જ જતા હતા. એ અરસામાં મેં પણ શહેરના એક બાલમંદિરમાં નૃત્ય અને કલાના શિક્ષક તરીકે નિયમિત થોડા સમય જવા માંડયું હતું, દરમ્યાન મારાં લગ્ન પછી મેં મેડમ મૉન્ટેસરી અને શિક્ષણનાં પુસ્તકોનો અભ્યાસ શરુ કર્યો. રુસ, રસ્કીન, ટૉલસ્ટોય, વિવેકાનન્દ, રવીન્દ્રનાથ, ગાંધીજી, બર્ટ્રાન્ડ રસલ, જહાન મુઈ, કૃષ્ણમૂર્તિ, મિસીસ બેસેન્ટ ઈત્યાદિનાં, મેડમ મેન્ટેસરી હિન્દમાં આવ્યાં ત્યારે મારા દોઢ વર્ષનાં બાળકને લઈ તેમની પાસે અદિયાર હું ગઈ. મારે જાણવું હતું એક મા તરીકે મારા બાળકના યોગ્ય ઉછેર અને શિક્ષણ વિશે. આ મારો પ્રશ્ન હતા તેવા જ અનેક બીજા માવતર પણ હશે. મેં કોઈ જાતની યુનિવર્સિટીની ઉપાધિ પ્રાપ્ત કરી નહોતી. મેં શિક્ષક તરીકેની તાલીમ લીધી નહોતી. આ કાર્યમાં મને કેટલી આવડત અથવા નિષ્ઠા હતી એ બાબતની મને ખબર નહોતી. તેથી અદિયારથી પાછા આવીમે એક ઓસરીમાં અને અમારા રહેવાના ખંડમાં થોડાં સાધના ગેાઠવ્યાં અને બાળક સાથે પ્રવૃત્તિ શરુ કરી. શાળા બહારના સમયમાં સવાર - સાંજ અમારી પ્રવૃત્તિમાં થોડા મિત્ર અને સંબંધીના બીજાં પણ બાળકો આવી ભળતાં. એમની સાથે ચિત્ર, નૃત્ય, સંગીત અને રમતગમતની પ્રવૃત્તિ યેાજી. આ બાળકોને માટે પુસ્તકો, સાધના જોઈએ તે અમે તૈયાર તો લાવ્યા, પણ તે અમે જાતે પણ મોટા પ્રમાણમાં બનાવવા માંડયાં. એક ઓરારીમાંથી અમારા કાર્યના વિસ્તાર એક આખા મકાનમાં ફેલાવા પામ્યા અને અમે ૧૨ થી ૧૬ જણ બાળપયોગી પ્રવૃત્તિ અને સાધમે રચવામાં રોકાયાં, એજ