Prabuddha Jivan 1962 Year 23 Ank 17 to 24 and Year 24 Ank 01 to 16

SR No.: 525947
Original Sutra Author: N/A
Author: Parmanand Kunvarji Kapadia
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1962
Total Pages: 252
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 22 MB

Page 205

તા. ૧૬-૧૭-૬૨
*
પ્રબુદ્ધ જીવન
કારી પાટી કે માલદીક્ષા ?
(‘ભૂમિપુત્ર’માંથી સાભાર ઉદ્ભુત )
ગાવાની સાથે સાથે દમણ અને દીવ પણ મુકત થયા. કેટલાક સર્વોદયના મિત્રાને આમાં રસ પડયા. એક મિત્રે દીવની પદયાત્રા કરી. એમને લાગ્યું કે, “અહીં ‘કોરી પાટી’ છે, ચૂંટણીઓવાળી પંયાચતો આવી નથી, ભારતીય ગણતંત્રમાં સર્વોદયના આદર્શની દ્રષ્ટિએ જે અનેક દોષો છે તેનાથી હજી આ પ્રદેશ મુકત છે, તો ચાલો અહીં સર્વોદયના આદર્શોના નમૂના ખડો કરીએ.” આવે. મારી ભાષામાં એમની ઈચ્છાઓના સાર છે. એમણે ગ્રામસ્વરાજ્ય મંડળનું વિગતવાર બંધારણ ઘડયું અને એમની ગેરહાજરીમાં દીવના મિત્રાએ તે પસાર કર્યું અને મંડળ રચ્યું. પક્ષાને દીવમાં ન પડવાની વિનંતિ પણ કરાઇ છે અને બહુમતી-લઘુમતીવાળી ચૂંટણીએ દીવની પંચાયતને માથે ન લાદવાની વિનંતિ સરકારને થઈ હશે કે થશે. મંડળનું બંધારણ સર્વસંમતિપૂર્વક જ સઘળું કરવાની ખેવના ધરાવે છે.
આને અંગે તે મિત્રે મારો અભિપ્રાય પૂછ્યો. એમને મે નીચે પ્રમાણે લખ્યું :
“ તમે . શ્રી. દર્શકનું ‘દીપનિર્વાણ ’ વાંચ્યું છે કે ? - ઈતિહાસમાં સામ્રાજ્યની વ્યાપ્તિ અમુક તબક્કે આવશ્યક બની જતી હોય છે. તે વખતે વિકેન્દ્રિત સત્તાના દીપનિર્વાણ પામે છે. ભારતમાં આજે શાક પછીનું સહુથી મોટું સામ્રાજ્ય અને તે પણ અભૂતપૂર્વ સત્તા ધરાવતું, સંગઠિત થઈ રહ્યું છે. તેમાં તમે કલ્પે છે તેવા ગ્રામસ્વરાજ્યના વેર-વિખેર ટાપુઓ, તે સામ્રાજ્યની દયાદ્રષ્ટિ વિના તે, સંભવિત નથી. માટે પ્રયત્ન કરો તા કડવાશ વિના નિષ્ફળતા વેઠવાની તૈયારી સાથે કરજો, તમે તે કદાચે કરી શકો,
દીવના મિત્રા કરી શકે કે કેમ તે વિચારી લેજો.
“મને લાગે છે કે આવા આદર્શના ટાપું ‘કોરી પાટી ’ નો લાભ લઈને રચી નાંખવા એ આજે હવે એક માહ ગણાશે. આદર્શની કલ્પનાને સ્થિર કરવા માટે તેવું કરી શકાય ખરું. ( પ્રવાહથી તદ્દન વિરુદ્ધના નિષ્ફળ પ્રયત્ન પણ કરવા ઘટે.) પણ કલ્પના તો ઠીક ઠીક સ્પષ્ટ છે જ ને તેની વધુ વિગતો બાલી, લખીને સ્પષ્ટ થઈ શકે તેમ છે. માટે નમૂના નિર્વાય છે. નમૂનાવાદ તો ઉલટાનો કેન્દ્ર સરકારને શરણે લઈ જશે. (જે નથી ઈચ્છતા તે થશે.)
“અત્યારે તા પ્રાપ્ત પરિસ્થિતિને આદર્શ પ્રત્યે લઈ જવાના માર્ગો શોધવાના ને અજમાવવાનો સમય છે. એનાં પગલાં સેા ટકા આદર્શને મૂર્ત કરતાં નહીં હોય, કારણ તેમાં આજની પરિસ્થિતિના મોટો અંશ મિશ્રા થયેલા હશે.
“ આ મારી દ્રષ્ટિએ વૈજ્ઞાનિક ને શકય પદ્ધતિ છે. તમને તેમ ન યે લાગે ...
આ જવાબ લખતી વખતે મને ચારેક વર્ષ પહેલાંના એક પ્રસંગ સાંભરી આવ્યો. ગ્રામદાનના સંદેશ લઈને એક નાનકડી ટુકડી, ઉત્તર ગુજરાતમાં મુખ્યત્વે, પદયાત્રા પર નીકળી હતી. થોડા વખત પછી ટુકડીના નાયકે ‘સપ્તમી સભા'માં હેવાલ આપતાં કહ્યું કે, અમુક અમુક પ્રદેશના ગામામાં હજી સરકારી શિક્ષણ પહોંચ્યું નથી, બહારની નઠારી અસરો પોંચી નથી, માટે તે પ્રદેશ આપણા વિચારોના ફેલાવા માટે અને અમલ માટે ખૂબ જ અનુકૂળ છે.
તે વખતે મે એ મિત્રને અને બીજા સવિચાર કરનારા મિત્રાને આવી ધારણામાં, મારી દ્રષ્ટિએ, જે ભુલ રહેલી છે તે બતાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો. મે તે વખતે વાપરેલી ઉપમા મને યાદ આવે છે. મે કહેલું કે, બાલદીક્ષામાં જેવા ભ્રમ ને પંચના છે
૧૯
તેવા જ કંઈક આમાં રહેલા છે. “ બાળક છે, નિર્દોષ છે, સંસારનાં પાપ વળગ્યાં નથી, માટે અત્યારથી જ તેને બ્રહ્મચર્ય, તપ વગેરેમાં યોજી દો જેથી એનું જીવન સુધરી જાય ને અન્યોને માટે તારણહાર બને. ” આવી પ્રેરણા બાલદીક્ષા આપનારના દિલમાં કામ કરતી હોય છે. બાલદીક્ષાનાં નઠારાં પરિણામ અને કરુણ નિષ્ફળતાએ જાણીતાં જ છે. બાળક આજે બાળક છે, કાલે યુવક બને છે, એની ભૂખ જાગે છે અને એ જુએ છે કે, એને તો પહેલેથી જ દીક્ષાનાં બંધનામાં બાંધી દેવામાં આવ્યો છે. એવું થાય છે ત્યારે પછી જો એનામાં ઈમાનદારી અને નિર્ભયતાના ગુણા હોય તો એ પાતાના સહજ સ્વધર્મ પ્રમાણે વ્યવહારમાં લાગે છે. જો હિંમત નથી હોતી તો અનેક વિકૃતિઓના છાના શિકાર થઈ પડે છે અને જે પંથમાં દીક્ષિત હોય છે તે પંથને જ અંદરથી સો લાગાડે છે ને પેલા કરે છે. કવચિત્ એમ પણ બને કે જે બાળકને દીક્ષા અપાઈ હોય તેના સહજ પ્રારબ્ધ કર્મો ને ગુણેા ને વૃત્તિઓ તેના પંથ સાથે ઘણા મળતા આવતા નીકળે. અને તો એ બાળક તેજસ્વી આચાર્ય તરીકે પેાતાનું જીવન ઉજાળે છે ને અનેકના માર્ગ અજવાળે પણ છે. પરંતુ તેવા એકાદ બે અકસ્માત લાભને ખાતર બાલદીક્ષાના પ્રકારને એકંદરે આપણે ઈચ્છનીય નથી માન્યો.
આધુનિકતા એ જુવાની જેવી છે. એની બહાર જેમના જીવનમાં હજી આવી નથી. તેવાં ગામાને સર્વોદયના પંથે દીક્ષિત કરી દેવાં હોય તો તે પ્રમાણમાં બાલદીક્ષા જેટલું જ સહેલું છે અને તેનાં સારાં ફળા પણ તેટલી જ સહેલાઈથી સડી જાય તેમ છે.
આધુનિકતાની હવા કાયમને માટે એવાં ગામેાને અડે જ નહીં એવા બખ્તરની વ્યવસ્થા કદી થતી નથી. સિદ્ધાર્થના, આથી ઊંધા, દાખલા પ્રસિદ્ધ છે. દુનિયાની ખરેખરી હાલતથી એનો બાપ એને કેટલા વખત અજ્ઞાન રાખી શકયા ? તેથી ઊલટો દાખલો ઋષ્યશૃગ મુનિનો છે. આજે જે ગ્રામપ્રજાને આધુનિકતાના ગુણ-દોષો વિશે પૂરતી માહિતી કે અનુભવ નથી તે સર્વોદયના અમુક-તમુક સ્વરૂપે કબૂલી લે અને અમલમાં પણ મૂકી દે, તો તેથી સંતોષ માનવાનું કશું કારણ નથી. આવતી કાલે તેમના જીવનમાં અધુનિકતા એના પૂરેપૂરા ગુણ-દોષો સહિત હાજર થયા વિના રહેવાની નથી. ત્યારે તે ગ્રામ પ્રજા પોતાના સ્વભાવ ને સ્વધર્મ મુજબ જ વર્તી શકવાની છે. માટે મને તે લાગે છે કે, શ્રીકૃષ્ણની પદ્ધતિ જ વધુ સંગીન ને વૈજ્ઞાનિક છે. અર્જુન યુદ્ધથી વિષાદ પામીને પોતાના સ્વભાવમાં જડાયેલા ક્ષાત્રધર્મ ભૂલી શસ્રો હેઠાં મૂકીને વૈરાગના પ્રજ્ઞાવાદ બોલવા મંડયા. ત્યારે એમણે એને કહ્યું કે તું સ્થિતપ્રજ્ઞનાં, ભકતનાં, સંન્યાસીનાં બધાં લક્ષણા જાણી લે અને આ સૃષ્ટિનું રહસ્ય પણ સમજી લે, પરંતુ લડાઈથી નાસ નહીં, કારણ તારા સ્વભાવમાં તે આજે તે પડેલી છે અને તે તારી પ્રકૃતિ તને, તું જ્યાં હોઈશ ત્યાં લડાઈમાં ઉતારશે, માટે બધું જાણીને તે જ્ઞાનને આધારે આસકિત છેાડીને તને જે કંઈ સહજ સ્વધર્મ મળ્યા છે તે પ્રમાણેનાં કર્મ કર્યું જા. એ પ્રકારના કર્મયોગ જ સ્વધર્મના ગુણાત્કર્ષ કરે છે, એવા અનુભવસિદ્ધ સિદ્ધાંતને આધારે જ આપણા પ્રાચીન ઋષિમુનિઓએ બ્રહ્મચર્યાશ્રમ, ગૃહસ્થાશ્રામ, વાનપ્રસ્થાશ્રમ ને અંતે સંન્યસ્તાશ્રમની ક્રમિક યોજના કરી હતી. પણ તેવી યોજનાઓનું પણ ચુસ્તીથી નાડું પકડી શકાય નહીં, કારણ વ્યકિતએ વ્યકિતએ પ્રારબ્ધ કર્મો ને રાહજ સ્વધર્મો જુદા હાય છે, તેવી શંકાાએઁ ગુડાકામના કર્મો ત્યજીને પાતાના કિશોરવયમાં જ સંન્યાસ લેવાના અધિકાર.