Prabuddha Jivan 1962 Year 23 Ank 17 to 24 and Year 24 Ank 01 to 16

SR No.: 525947
Original Sutra Author: N/A
Author: Parmanand Kunvarji Kapadia
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1962
Total Pages: 252
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 22 MB

Page 206

૧૨૦
પ્રભુ
નાતબહાર મૂકાવા છતાં, બજાવ્યો અને એમ કરીને કર્મકાંડ કરતા જ્ઞાન ચડિયાતું છે એ પ્રતિપાદન કર્યું.
મોક્ષ કે મુકિત સમજ્યા વિનાના કે બીજાને સમજાયેલા સિદ્ધાંત પ્રમાણે મૂઢ વર્તન કરવા-કરાવવાથી હાથ લાગે નહીં. અંદરથી ઊગેલા જ્ઞાન વિના આસકિતઓ બળે નહીં અને તે વિના બહારના દોષાના મૂકાબલા કરવાની તાકાત આવે નહીં. ‘ત્યાગ ન ટકે વૈરાગ્ય વિના.' પણ વૈરાગ્ય ન ઊગે જ્ઞાન વિના અને જ્ઞાન ન આવે જાતે વેઠયા વિના.
આવું અધ્યાત્મ અને વિજ્ઞાન બંનેનું તાત્પર્ય મને જણાયું છે. તેથી ગુરુ, દીક્ષા, સેનાપતિ, ઝડપી ગ્રામદાના, પછાત વિસ્તારમાં પહેલી ક્રાંતિ, વગેરે શીરા જેવી સરળ વાર્તાની સામે મારો મત વખતેવખત મૂકતા આવ્યો છું. પરિસ્થતિ જ્યાં સહુથી વધુ ભીષણ અને અંધકારગ્રસ્ત હશે ત્યાં જ માનવીય ક્રાંતિના ઉદય થાય એ વધુ સંભવિત છે. ચાંદરણાથી ઊજળી ને સહેલી લાગતી દિશામાં સૂર્ય ઊગે નહીં. માટે જ્યાં ખેતી ને ખેડૂત વધુ વેપારી બન્યા છે, લેાક વધુ લાભી—ભાગી ને આધુનિકતાને ચાળે ચડેલાં છે, ત્યાંથી ભાગીને પછાત ને બાલ્યાવસ્થામાં પડેલા પ્રદેશોમાં ચમત્કાર સર્જવા જવું એ સમય ગાળવાનું ને સહેલા સંતોષ ગાંઠે કરવાનું સાધન મને જણાયું છે.
આપણા તે યુગને અનુભવે વિશ્વાસ હોવા જોઈએ કે, પરિસ્થિતિને વિજ્ઞાન પકાવી રહ્યું છે ને તેને અંતે માનવીય ક્રાંતિ જ આવી શકે. બાળક યુવાન થાય ત્યારે તેની વાસના જાગે, તેનું મિથ્યાપણું તેને ઉપદેશથી નહીં પણ જાત—અનુભવે જ અંદરથી સમજાઈ શકે. યયાતિને જે જ્ઞાન થયેલું કે કામાગ્નિ ભેગાથી શમતા નથી ઊલટો વધે છે, તે જ્ઞાન કોઈના કહેવાથી થયેલું? ના, પોતાનું આખું આયુષ્ય ભાગો ભાગવ્યા પછી દીકરાનું આયુષ્ય ઉછીનું લઈને ભાગા ભાગવ્યા ને તેને અંતે તેની અંદર જે મૂલ્ય પડેલું હતું તે પ્રકાશી ઊઠયું. તેના આત્માની ઉપર જે પાળા ચડેલાં હતાં તે એના જાતે કામાગ્નિમાં બળ્યા વિના ભસ્મ થાત નહીં. સારાં—માઠાં તમામ કર્મો શુદ્ધ જ્ઞાનની ઉપરના પ્રારબ્ધના પડોને બાળવાનું કાર્ય કરતાં હોય છે, તેથી તો કર્મયોગ, કેવળ યાગીને માટે નહીં પણ, સંસારી જીવમાત્રને માટે કહેવાયા છે. પ્રારબ્ધ કર્મોને ભાગવવાં જ રહ્યાં, તેમાંથી નાસીને મુકિતની લાલચે, અન્યતર કોઈ મહાત્માના મોક્ષની છત્રછાયામાં જઈને ભરાયા, તે ત્યાંય એ કર્મો, (આપણી અંદર જ પડેલાં હોઈને) આપણા પીછે છેડે તેમ નથી. આપણે એને શું ભાગવતાં હતાં—એ જ આપણને ભાગવતાં હોય છે. આપણે મન આપણે ભાગ કરીએ છીએ, હકીકતે આપણે આપણા સંચિતના ભાગ થઈ પડતાં હોઈએ છીએ. માટે નાસ-ભાગ કર્યા વિના જુબુદ્ધિથી ને નિખાલસતાથી સંત-મહાત્માઓના દાખલા ને અનુભવ-વચના ધ્યાનમાં રાખીને, આપણાં સ્વકીય કર્મોના, જાતે જાતની જવાબદારીએ ભાગ કરવા (કે થવું)એમાં સ્વધર્મનિષ્ઠા અર્થાત સત્યનિષ્ઠા રહેલી છે. એ જ માર્ગ વૈજ્ઞાનિક અને વ્યાવહારિક પણ છે—વ્યકિતને માટે તેમ જ સમષ્ટિને માટે આમાં કોઈ ટૂંકા રસ્તા (શોર્ટકટ) હોઈ શકે નહીં, એમ માનું છું. કોઈને ગુરુ કરીને તેમના રોના જેવા સ્વધર્મ મુજબ પણ, આપણા હલકા પિત્તળ જેવા સ્વધર્મ છેડીને, વર્તવા ગયા તા મારપિંછ ખોસેલા કાગડા જેવા હાલ થાય. આમ બીજા જીવ વતી જીવવાનો ( substitute living)ને અર્થ આપણા પોતાના સ્વધર્મના કે કર્મના ચક્રને મેાકુફ રાખવાથી વિશેષ નથી. એ ચક્રના ઠરેલા આંટા, જીવની ઉત્ક્રાંતિ માટેનાં જરૂરી ભાગા, જ્યારે તે ‘પ્રતિનિધિક જીવન' પૂરું થાય પછી કે તે દરમ્યાન વેઠવા જ રહે છે.
જીવન
તા. ૧૬-૧૦-૬૨
આ વસ્તુ જેમ વ્યકિતગત ક્રાંતિ (ઉર્ફે મુકિત કે ગુણાકર્ષ) માટે લાગુ પડે છે, તેમ સમૂહગત ક્રાંતિ કે સમાજગત ક્રાંતિને પણ લાગુ પડે છે, જરાક વધારે જ લાગુ પડે છે, કારણ વ્યકિતમાં અમુક લચીલાપણું હોય છે, સમૂહમાં તેટલું નથી હોતું.
સમૂહ (ગામ) પોતે કરેલાં કામો તેમ જ એ પોતે જે વિશાળ સમૂહના ભાગ રૂપ છે તે રાષ્ટ્ર કે વિશ્વમાં થયેલાં કામાના સરવાળે જે એકંદર દશા ઊભી થઈ હોય છે તેમાં જીવે છે. એ ઐતિહાસિક અવસ્થા તે એનાં પ્રારબ્ધ કર્મ કે સંચિત છે, નસીબ છે. આ પ્રારબ્ધ વ્યકિતની બાબતમાં ચાકખું દેખાતું નથી માટે ઘણા તેને માનતા નથી, પણ સમાજને માટે તે તેને ઈતિહાસરૂપે બધા જ સમજદાર માણસા જુએ છે ને માને છે. તે ઈતિહાસે ઘડેલી હાલતને વર્તમાન ઈતિહાસના જંગી વિરાટ બળા રોજ-રોજ બદલતા હોય છે.
મનુષ્યના પુરુષાર્થ આવા સંદર્ભમાં થાય છે. એના વ્યકિતગત કે સમૂહગત શરીરબળનું આમાં કર્યાં લેખું હોય? પણ મનુષ્ય જોઈ શકે છે, જાણી શકે છે, આગળનું કલ્પી શકે છે. આ જ્ઞાનશકિત તેને ઈતિહાસના પ્રવાહમાંની અનુકૂળતા—પ્રતિકૂળતા દેખાડે છે અને ખરે ટાંકણે એના નાનકડા કામ દ્વારા એ તોતિંગ પ્રવાહને પોતાના લાભમાં થોડેઘણે અંશે વાળવાની બુદ્ધિ આપે છે. માનવીના પુરુપાર્થ ક્રાંતિને લાવી શકતા નથી, પણ આવતી ક્રાંતિને જોઈ શકે છે, તેને જોઈને વખતસર બંધા બાંધીને! નહેરો ખાદીને પેાતાના આદર્શનાં ખેતરોને સીંચી શકે છે. યોગસૂત્ર મત્યંતર (એક જાતિમાંથી બીજી જાતિમાં થતું ગુણાત્મક પરિવર્તન ) કેવી રીતે થાય છે તે વર્ણવે છે. તે સામાજિક ક્રાંતિ વિશે (સમાજના સ્થિત્યંતર વિશે—પરિસ્થિતિપરિવર્તન વિશે) તેટલું જ લાગુ પડે છે. નાયંતર પરિનામ : પ્રશ્નયાપૂરાત્—પરિવર્તન પ્રકૃતિમાં (ઈતિહાસની વારસાગત હાલતમાં) આવતાં પૂરમાંથી નીપજે છે. ને તેમાં નિમિત્તે અયોનાક્ —મનુષ્ય જે નિમિત્ત છે તે તેને યાજનારા કે લાવનારો નથી હોતા. તો પછી નિમિત્તે—ક્રાંતિ ઈચ્છનારે—શું કરવાનું હોય છે? તો પતંજલિ કહે છે: સરળમાન્ય પ્રવૃતીનાં બીનવત્ । પ્રકૃતિના જળ-પુરની અને ખેતરની વચ્ચે પ્રકૃતિના જ માટીનાં આવરણા-પડો-અંતરાય થઈને પડેલાં હોય છે તેને મનુષ્ય ભેદે છે, --ખેડૂત જેમ નદી અને ખેતર વચ્ચેની જમીન પરથી માટી ખસેડીને નીક બનાવીને પાણીને પોતાના ખેતરમાં વાળી લાવે તેમ. આ વૈજ્ઞાનિક ક્રાંતિની પ્રક્રિયા છે. આ ક્રાંતિકારીની ભૂમિકા છે. ક્રાંતિ કરાતી નથી, જોવાય છે ને અમુક અંશે દોરી શકાય છે.
માટે જ્યાં ‘કોરી પાટી ' જોઈ ત્યાં ચાર અક્ષર ચીતરીને ‘કર્તા’ બનવાની ઈચ્છા એ બાલિશતામાં ખપે. હકીકતે ‘કોરી પાટી એ તો ઝાંઝવાં છે. દુનિયામાં હવે કર્યાય પાટી કોરી રહી જ નથી. મહમ્મદને અરબસ્તાનમાં મળેલી, તેટલી ‘કોરી પાટી’. પણ આજે આફ્રિકાને ખૂણે પણ નહીં મળે, દીવ-દમણમાં તે ખેર નથી જ. કોરાપુટ કે આસામમાં પણ ‘કોરી પાટી’.નથી. સહેલાઈથી લખાય છે તે સહેલાઈથી ભૂંસાય છે. પાયા ખોદીએ ત્યારે જો જમીન ભરભર ખોદાઈ આવે તેા રાજી થવું કે વિચારમાં પડવું ? ઝટપટ ખોદાઈ જાય તે તો રેતી, તેમાં પાયા નાંખીને મહેલ ચણવા એ જીવતા દટાઈ મરવાના કે બીજાને દાટી મારવાના રસ્તા થયા. છેક કઠણ કાળમીંઢની ભેાંય હાથ લાગે ત્યાં મહેનત કરીને પાયા ખાદવા પડશે ને આવતી કાલના સમાજનું ખાતમુહૂર્ત કરવું પડશે, જ્યાં જ્યાં સહેલાઈથી લાકોએ "ગ્રામદાન કરી આપ્યાં છે, સર્વસંમતિ સ્વીકારી લીધી છે, પક્ષરહિતતા અપનાવી લીધી છે, ત્યાં ક્રમે ક્રમે આદર્શવાદીઓના ભ્રમ ભાંગવાના છે. કારણ, એવા અણવિકસિત લોકો કાયમ બાલ્યાવસ્થામાં રહેવાના. નથી વિજ્ઞાને એકાકાર કરવા માંડેલી દુનિયામાં તે જીવવાનાં છે ને વયમાં આવવાંના છે.