Prabuddha Jivan 1962 Year 23 Ank 17 to 24 and Year 24 Ank 01 to 16

SR No.: 525947
Original Sutra Author: N/A
Author: Parmanand Kunvarji Kapadia
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1962
Total Pages: 252
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 22 MB

Page 191

મને એ કહું કે અમ
૧-૧૭-૬૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
હારમાં આવશ્યક પરિવર્તનો કરવાં પડશે એ તે દેખીતું છે. છતાં આ જટિલ રામસ્યાના નિરાકરણના પ્રયત્નમાં બે ત્રણ મુદ્દે સ્પષ્ટ રીતે જ મહત્ત્વના છે: પ્રકૃતિએ જ સ્ત્રી અને પુરુષની વચ્ચે ભેદ રાખ્યા છે તે સ્વીકાર્યા વિના તે . છૂટકો જ નથી. સંતાન--સંવર્ધનનું કાર્ય પણ માતા ઉપર જ અવલંબે છે : આ હકીકતમાંથી પરિણમતાં અધિકાર અને ગૌરવ સ્ત્રીનું પ્રધાન કાર્યક્ષેત્ર ગૃહ છે એમ સૂચવે છે : અને છેલ્લે, સ્ત્રી-પુરુષ એકબીજાનાં પ્રતિસ્પર્ધી નહીં પણ પૂરક છે એ વાતનું વિસ્મરણ ન થવું જોઈએ.
‘કોયરા ’ નામની અમદાવાદમાં ચાલતી શિક્ષણ-સંસ્થા આવે તો ભારતભરમાં પ્રસિદ્ધિ પામી છે. એની સ્થાપના, સંચાલન અને વિકાસની પાછળ બાળ-શિક્ષણ અને પછીના શિક્ષણના આદર્શોને વ્યવહારમાં ઉતારવાનાં સ્વપ્ન રોંવનાર વ્યકિતનાં દ્રષ્ટિ, શ્રદ્ધા, ઉત્સાહ અને ભગીરથ યત્ન રહ્યાં છે. રવીન્દ્રનાથ ટાગોર, માદામ મેન્ડેરી વગેરેએ પુરસ્કારેલી શિક્ષણપદ્ધતિ ઉપરાંત દેશ-વિદેશમાં, સવિશેષ જાપાન જેવા દેશમાં,પ્રચલિત શિક્ષણ-પદ્ધતિઓનાં નિરીક્ષણ અને આલોચનનાં પરિણામે અને પ્રેરણાએ કલ્પાયેલી આદર્શ શિક્ષણસંસ્થાનું સ્વરૂપ કેમ ઘડાતું ગયું—કંડારાતું ગયું એનું વિગતવાર વર્ણન શ્રી લીનાબહેન મંગળદાસે આપ્યુંડાયરીમાંથી જુદે જુદે સમયે ટપકાવેલી નોંધોનાં અવતરણ દ્વારા એ વર્ણન વધારે તાદશ બન્યું. અત્યંત પ્રબોધક પ્રવચન સાંભળવા મળ્યું.
એવું જ પ્રબોધક પ્રવચન નીવડયું · શ્રી હરિવલ્લભપરીખનું ‘ગુજરાતના આદિવાસીઆ' ઉપરનું. આદિવાસીઓ—ભીલાની જીવન-પ્રણાલી, સામાજિક વ્યવહારો, ધાર્મિક માન્યતાઓ અને વહેમ, તેમની આર્થિક અવદશા વગેરેનું પ્રત્યક્ષ અનુભવ ઉપર નિર્ભર રહેલું વર્ણન કરીને એ જાતિઓને સંસ્કારાભિમુખ કરીને અર્વાચીન જગતમાં પોતાનો સંદર્ભ સમજતી થાય એ ધ્યેયથી પાતે કરેલી સેવાઓનું ટૂંકું નિરૂપણ શ્રી પરીખે કર્યું હતું. આદિવાસીઓ તો ઠીક, પણ આપણાં જ ગામડાંઓમાં સેવા અર્થે જનાર ગ્રામસેવકને પણ શ્રી પરીખ જેવી અને જેટલી મુશ્કેલીઓ નડે છે : શ્રી બબલભાઈ મહેતાએ ઠારારા પાસેના એક ગામમાં ત્રીરોક વર્ષ પહેલાં પોતે કરેલા પ્રયોગના વર્ણનથી એને ખ્યાલ આવશે. આદિવાસીઆના સેવાકાર્યના સંબંધમાં એક પાયાનો પ્રશ્ન એ છે કે આપણે આદિવાસીઓને તે જેવા છે. તેવા જ રાખવાના છે—સંગ્રહસ્થાનમાં મૂકેલી કૌતુક જન્માવે તેવી ચીજોની પેઠે ? કે આપણા સંસ્કારોથી એને રંગીને આપણા જેવા બનાવવાના છે? આ પ્રશ્ન, વિશેષ કરીને ધાર્મિક પ્રચારની અને તેને પરિણામે ઉત્પન્ન થતી રાજકારણીય સમસ્યાઓની દ્રષ્ટિએ, ગંભીર પ્રશ્ન છે એમ મારું માનવું છે.
માનનીય શ્રી શાંતિલાલ શાહે ‘શિક્ષણનું માધ્યમ અને રાષ્ટ્રભાષા —આ જટિલ વિષયનું વિશદ અને મુદ્દારાર વિવરણ કર્યું. વ્યકિત તરીકે પોતાના વિચારો રજૂ કરતાં તેમણે કરેલાં વિધાનો આ હતાં : પ્રાથમિક શિક્ષણ માતૃભાષા દ્વારા અપાવું જોઈએ, મુંબઈ જેવા શહેરના અને સરહદી નગરોના અપવાદને બાદ કરીને, માધ્યમિક શિક્ષણ પ્રાદેશિક ભાષામાં (જે લગભગ બધે જ સ્થળે માતૃભાષા જ હશે) થવું જોઈએ, યુનિવર્સિટી-કક્ષાએ શિક્ષણનું માધ્યમ પ્રાદેશિક ભાષા નહીં, પણ રાષ્ટ્રભાષા હોવું જોઈએ. હિંદી ભાષા પૂરે પૂરી સામર્થ્યવાળી ન બને ત્યાં સુધી અંગ્રેજી પણ સ્વીકારવી રહી ( માધ્યમ તરીકે). આમાંના દરેક વિધાનની પાછળ રહેલી ભૂમિકા અને મીમાંસા પણ રજૂ થઈ હતી. રાજકારણથી આ પ્રશ્નને દૂર રાખીને રાષ્ટ્રહિતનો વિચાર કરાય તો શ્રી શાંતિભાઈએ સૂચવેલી વ્યવસ્થા જ હિતાવહ છે એમ કહેવાની જરૂર નથી.
૧૦૫
બોલતાં મુંબઈ યુનિવર્સિટીના રેકટર પ્રાધ્યાપક પરીખે વૈયકિતક જીવન-વ્યવહારની શુદ્ધિ અને વિચારની સ્વતંત્રતાની આવશ્યકતા ઉપર ભાર મૂક્યો હતો. પ્રા. પરીખે તે કહ્યું હતું કે ભારત જેવા વિશાળ અને વિવિધ ભાષા અને પ્રાદેશિક લાક્ષણિકતાવાળા દેશમાં લાકશાહી સિદ્ધ થાય તો જગતમાં લોકશાહી સિદ્ધ થશે એમ પણ આજે કેટલાક વિચારકો માને છે. આજે પ્રવર્તતી અનેક ક્ષતિ તરફ આંગળી ચીંધીને તેમણે શાચી લોકશાહી તરફ વળવાના ઉપાયોને ઉલ્લેખ પણ કર્યો હતો.
‘અહિંસક અને નીડર સમાજરચનાના પ્રશ્નો’વિષે વિવરણ કરતાં આચાર્ય શ્રી ગશવંત શુકલે અને ‘ભારતીય લોકશાહી ' ઉપર
ધર્મ, નીતિ અને આધ્યાત્મિક જીવનને સ્પર્શતાં પ્રવચનો માંનું એક આચાર્ય એ. બી. પરીખનું ‘ધર્મ વિરૂદ્ધ સંપ્રદાય’ વિષે હતું. જૈન ધર્મનું ક'ઈક ઐતિહાસિક કહેવાય તેવું નિરૂપણ કરીને એમણે આજના વિજ્ઞાનના જમાનામાં પ્રાચીન પ્રણાલીઓ અને માન્યતાઓ છોડવી જોઈશે એ મુદ્દા ઉપર વિશેષ ભાર મૂકયો હતો. ધર્મ અને સંપ્રદાય વચ્ચેના ભેદ સમજવા હાય તા કહી શકાય કે આત્મા અને શરીર વચ્ચેના ભેદ જેવા એ ભેદ છે. જીવનમાં સાત્ત્વિક ઉત્કર્ષ આણે તેવાં મૂલ્યો તે ધર્મ; એ મૂલ્યોને સાકાર કરવાનાં સાધને તે સંપ્રદાયો. આરભમાં સંપ્રદાયો ધર્મ - તત્ત્વના પરિષ્કારક હોય છે; પણ સમય જતાં તેનાં બહિરંગનું મહત્વ વધી જાય છે અને આત્માભૂત તત્ત્વ લુપ્ત જેવું થઈ જાય છે. આમ બને ત્યારે સંપ્રદાયો સાચા ધર્મના સમર્થક રહેતા નથી.
આચાર્ય શ્રી દલસુખભાઈ માલવણિયાનું ‘અનેકાન્તવાદ' વિષેનું વ્યાખ્યાન સરળ છતાં મર્મગામી હતું. શુદ્ધ ઐતિહાસિક દષ્ટિએ અનેક દર્શનાના પરસ્પર આઘાતપ્રત્યાઘાતોનું નિરૂપણ કરીને અનેકાન્તવાદનો અર્થ શું છે તે તેમણે સ્પષ્ટ રીતે સમજાવ્યું. એમની વૈજ્ઞાનિક વૃત્તિ એટલી તટસ્થ હતી કે ભગવાન મહાવીરની સ્વજીવનમાં સ્વીકારાયેલી અહિંસા પાછળથી એટલી ઉત્કટ કોટિએ સ્વીકારાઈ નથી એમ વિધાન કરવામાં એ જરાયે સંકોચ પામ્યા નહાતા. શ્રી માલવણિયા તો પંડિત છે: તેમના વિચાર - સંભારમાં વિદ્રત્તા ભારોભાર હતી, છતાં નિરૂપણમાં એ ભારેખમપણું આવ્યું નહોતું. કી તારાબહેન શાહે ‘આનન્દધન' નાં જીવન અને કવન વિષે અભ્યાસપૂર્ણ વ્યાખ્યાન આપ્યું હતું. શ્રેણીનું પહેલું વ્યાખ્યાન આફ્રિકાવાસી યુરોપીયન વ્યકિત બ્રધર લુશિયને આપ્યું હતું. પોતે ભારતીય આધ્યાત્મિક વૃત્તિ તરફ શી રીતે આકર્ષાયા તે રામજાવીને શાન્ત અને સૌમ્યમૂર્તિવાળા બ્રધર લુશિયને હિંસા જીવન-વ્યાપારમાં કેવાં કેવાં રૂપ ધારણ કરે છેતે દર્શાવ્યું અને અહિંસામાં જ માનવજીવનનું આત્મન્તિક શ્રેય સિદ્ધ કરવાનું સામા છે એમ પ્રતિપાદિત કર્યું, તે દિવસે બીજું વ્યાખ્યાન હતું સ્વામી બ્રહ્માનંદજીનું, તેમણે ભગવાન બુદ્ધ અને મહાવીર દર્શાવેલા ઉપશમના માર્ગોનું વિવરણ કર્યું. એક ઉત્તમ વ્યાખ્યાન પ્રભાવક શૈલીમાં આપ્યું શ્રી પાંડુરંગ શાસ્ત્રીજીએ. તેમનો વિષય હતો ‘નાચિકેત વૃત્તિ.' કઠોપનિષદમાં અપાયેલી નચિકેતાની કથામાંથી તારવવાનાં જીવનમૂલ્યોનું વિશદ વિવરણ શાસ્ત્રીજીએ કર્યું નાચિકેતવૃત્તિ મરણમાં પણ જીવનનાં દર્શન કરે: કેવળ ભાગ નહીં, પણ ભાગની સાથે સંયમ અને વિવેક જાળવે—આવી વૃત્તિના સ્વીકારથી જ માનવ પશુકોટિમાંથી નીકળીને માનવકોટિએ પહોંચે છે.
શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈ શાહનું વ્યાખ્યાન ‘મૂર્ખાઈની પરાકાષ્ઠા’‘પ્રબુદ્ધ જીવન ના ગયા અંકમાં પ્રકાશિત થઈ ગયું છે એટલે એની વિગત અહીં આપવાની જરૂર રહેતી નથી. તેમણે વિષયનિરૂપણ માટે ખૂબ સામગ્રી એકઠી કરી હતી અને સરળ છતાં ચોટદાર શૈલીમાં વસ્તુનું વિવરણ કર્યું હતું. માનવ હિંસાને માર્ગે જતા જતા આજેરાર્વનાશ - આત્મનાશની નજીક આવી પહોંચ્યો છે, મૂર્ખાઈની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચ્યા છે. આજે માનવે કાં તો આત્મવિનાશ નાતરવા અને કાં તે આધ્યાત્મિકતા તરફ વળવું-અહિંસાના માર્ગ સ્વીકારવા: આ બે વિકલ્પા એની સમક્ષ ઊભા છે. એક કલાક સુધી લગભગ ૧૨૦૦ - ૧૫૦૦ કોાતાજનોએ નીરવ શાન્તિથી