Prabuddha Jivan 1962 Year 23 Ank 17 to 24 and Year 24 Ank 01 to 16

SR No.: 525947
Original Sutra Author: N/A
Author: Parmanand Kunvarji Kapadia
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1962
Total Pages: 252
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 22 MB

Page 176

907
પ્રભુ
જાણવામાં આવે ત્યારે દેહ કે જે છેડવાના છે તેના પ્રત્યેના મમત્વના ત્યાગ કરી પંડિત મરણને પામવા માટે અણશણતપ આદરે છે. આ સંથારો કરવા ઈચ્છનાર પોતાની જગ્યા નક્કી કરી "કાદિક આસને બેસી નમે ગુણમના પાઠ ભણી નમસ્કાર કરે છે તે પછી નીચે પ્રમાણે પ્રતિજ્ઞા કરે છે—
‘સર્વ પ્રાણીની હિંસાને ત્યાગું છું. સર્વ પ્રકારના અસત્યનો ત્યાગ કરું છું. સર્વ પ્રકારની ચોરીનો ત્યાગ કરું છું. સર્વ પ્રકારનો પરિગ્રહ, ક્રોધ, માન,, માયા, લાભનો ત્યાગ કરું છું. ખોટી શ્રાદ્ધા રૂપ શલ્યનો તથા ન કરવા યોગ્ય વ્યાપારના ત્યાગ કરું' છું અને આ બધી વસ્તુઓ જીવું ત્યાં સુધી મન, વચન, કાયાના યોગે કરી કરૂં નહિ, કરાવું નહિ અને કરતા હોય તેને સારું પણ જાણું નહિ,’
આપ અઢારે પાપનાં સ્થાનકોના ત્યાગ કરી, જીવે ત્યાં સુધી ચારે આહારના ત્રણ કારણ અને ત્રણ યોગે કરી પ્રત્યાખ્યાન કરે છે. ત્યાર પછી પોતાના શરીરને વોસિરાવતાં કહે છે કે :~
આ શરીર જેને સે અત્યાર સુધી વહાલું, ઈષ્ટ, કાંત, પ્રિય, મનોશ, અત્યંત વહાલું, ધૈર્ય તથા વિશ્વાસનું ઉપજાવનાર માન્યું છે. ઉપકરણ અને રત્નના કરંડીયા સમાન માન્યું, તેને માટે રખે મને ઠંડી લાગે, તાપ લાગે, ક્ષુધા લાગે, તુષા લાગે, રખે અને સર્પાદિક કરડે, રખે ચાર લઈ જાય, ડાંસ કરડે, મચ્છર કરડે, વ્યાધિ થાય, પિત્ત થાય, સળેખમ કે સનિપાત થાય, રખે કોઈ રોગ થાય, પરિગ્રહ કે ઉપસર્ગ સ્પર્શે એવી જાતના ભય સેવતા એવા આ શરીરને પણ છેલ્લા શ્વાસ કે કે નિશ્વાસ સુધી વોસિરાવું છું અને કાળને (માતને) ન ઈચ્છતો વિચરૂ છું."
પંડિત સુખલાલજીને સંથારા વિષે પૂછવામાં આવ્યું ત્યારે તેમણે જે ઉત્તર આપ્યો કહેવાય છે તે “ જૈન ” પત્રના અગ્રલેખમાં આ પ્રમાણે રજુ થયો છે:
“કષાયનો અંત આણવા માટે તેમને નભાવવા અને તેમની પુષ્ટિનાં કારણે ઘટાડવાપૂર્વક તેમને પાતળા કરવા તે “સલેખના ”. આ સંલેખનાનું વ્રત ચાલુ શરીરના અંત આવે ત્યાં સુધી લેવાનું હોવાથી, તે ‘મરણાંતિક સંલેખના' કહેવાય છે. એવું સંલેખના વ્રત ગૃહસ્થા પણ શ્રદ્ધાપૂર્વક સ્વીકારી, તેને સંપૂર્ણ પાળે છે, તેથી જ ગૃહસ્થને એ વ્રતના આરાધક કહ્યા છે.
“પુલેખાના વ્રત લેનાર અનશન આદિ દ્વારા શરીરને અંત આણે એ તો આત્મવધ થયો અને આત્મવધ એ સ્વહિસાં જ છે, તો પછી એને વ્રત તરીકે ત્યાગ ધર્મમાં સ્થાન આપવું . કેવી રીતે યોગ્ય ગણાય ?
“ઉ-દેખીતું દુ:ખ હોય કે દેખીતા પ્રાણનાશ હોય તેટલા માત્રથી તે હિંસાની કોટિમાં નથી આવતાં. યથાર્થ હિંસાનું સ્વરૂપ રાગ, દ્રષ અને મેહની વૃત્તિથી ઘડાય છે, સંલેખના વ્રતમાં પ્રાણનો નાશ છે ખરો, પણ તે રાગ, દ્વેષ કે મેહથી ન થતો હોવાને લીધે હિંસા કોટિમાં આવતા નથી; ઊલટું નિર્માહપણુ અને વીતરાગપણું કેળવવાની ભાવનામાંથી એ વ્રત જન્મે છે અને એ ભાવનાની સિદ્ધિના પ્રયત્નને લીધે જ એ વ્રત પૂર્ણ થાય છે, તેથી તે હિંસા નહિ પણ શુભ ધ્યાન કે શુદ્ધ ધ્યાનની કોટિમાં મૂકવા લાયક હોઈ, ત્યાગધર્મમાં સ્થાન પામ્યું છે.”
‘સંથારા’ ની સાથે ૮ ‘સમાધિ’ના ઉલ્લેખ પણ ઉપયોગી થઈ પડશે હિંદુ ધર્મમાં ‘સમાધિ’ લેવાય છે તેને ‘જીવતા સમાધિ’ તરીકે લોકો ઓળખે છે, પણ તેની અરાલ કલ્પના એવી છે કે, માણસ પદ્માસન વાળી, પ્રાણાયમ કરી અને પ્રાણવાયુને બ્રહ્નાર ધ્રમાં સ્થિર કરી દે કે જેથી તે દુનિયાના અરિતત્વનું માન ભૂલીને બ્રહ્મમાં
જીવન
તા. ૧-૯--૬૨
લીન બને ત્યારે તેના સમાધિસ્થ સ્થાને સમાધિ ગણી છે, પણ તેમાં દેહ સમાધિને કારણે નહી પણ પ્રાણને પ્રાણાયમ દ્વારા બ્રહ્મર ધ્રમાં ચડાવી દઈને એમાં સ્થિર થવાથી થાય છે. અન્ય ધર્મોમાં પણ જીવન સ્વાર્પણ કરવાની પ્રણાલિકાઓ છે.
આ હકીકતા લક્ષમાં લઈએ તો કાયદાએ જે આત્મઘાતને ગુના ગણ્યા છે તેવા ‘સંથારો’ એ કાયદા મુજબ ગુનો નથી. અલબત્ત ‘ સંથારો ’ જૈન ધર્મે જે રીતે કલ્પ્યો છે અને જે શરત મૂકી છે તે પ્રકારના ઉચ્ચ કક્ષાના હોવા જોઈએ. દેહ પડે ત્યાં સુધી માત્ર ઉપવારા કરવા તેને જ સંથારો કહી શકાય નહીં. મૂળ ધર્મની પ્રણાલિકાને સિદ્ધાંતને અનુસરનાર તે હોવા જોઈએ.
આ રીતે સંથારા ને કાયદાના વિચાર કર્યાં પછી તેને અંગે એક મુદ્દે પણ ચર્ચવા જેવા છે. ધારો કે, રાજ્ય ‘સંથારા ’ કે ‘સમાધિ ’ માં
હસ્તક્ષેપ કરે તો તે ધર્મમાં વિક્ષેપ કર્યો કહેવાય કે નહીં?
ભારતનું બંધારણ અસ્તિત્વમાં ન હતું. ત્યારે ભારતના કાયદા બ્રિટનની પાર્લામેન્ટે આપેલી સત્તાની રૂએ ભારતીય ધારાસભાઓ કરતી. પણ તે વખતે બંધારણમાં છે તેવી કોઈ બાંહેધરી હતી નહી. ભારતીય બંધારણે તેની ૨૫ તથા ૨૬ આર્ટીકલ્સમાં ધાર્મિક સ્વતંત્રતા અંગે ‘ શરતી ' બાંહેધરીએ આપી છે અને જે કોઈ કાયદા પછી તે બંધારણ ઘડાયાં પહેલાં અમલમાં હોય કે પછી ઘડાયા હોય તે જો એ બાંહેધરીઓના ભંગ કરે તો ગેરકાયદેસર ગણાય છે. બંધારણ કાયદો ને ધર્મ એ સમગ્ર વિષય ઘણા વિશાળ છે. તે સ્વતંત્ર લેખ માગી લે તેવા છે પણ અહીં ટૂંકો નિર્દેશ પૂરતો છે.
૨૫ મી આર્ટીકલમાં ઠરાવ્યું છે કે ભારતમાં વસતી દરેક વ્યકિતને (શબ્દ વ્યકિત છે---નાગરિક નહીં—એટલે કે નાગરિક ન હોય તેને પણ આ રક્ષણ મળે છે) મુકતપણે કોઇ પણ ધર્મ માનવાના, આચરવાનો તથા પ્રચાર કરવાના હક્ક છે, પણ આ સ્વતંત્રતા ત્રણ શબ્દોથી મર્યાદિત બતાવવામાં આવી છે. તે શબ્દો છે subject to public order, morality and health
એટલે જાહેર વ્યવસ્થા, નીતિ તથા તંદુરસ્તીના ત્રિવિધ હેતુઓ માટે ધર્મ કે ધર્મના અચરણા ઉપર મર્યાદા કે પ્રતિબંધ મૂકી શકાય છે. માન્યતાઓ પર કાયદાનો કાબૂ અશકય છે, પણ માન્યતાઓને વ્યકત કરતાં આચરણા પર તે લાદી શકાય છે. અસ્પૃશ્યતા નિવારણ, છૂટાછેડા, વિધવા વિવાહ, સતી થવાના રિવાજ અને જાહેરમાં ધાર્મિક માન્યતા પ્રમાણે પશુવધની મનાઈ, પશુ બલિની મનાઈ વિ. અનેક દૃષ્ટાંતે આપી શકાય કે જેણે કહેવાતા ધાર્મિક રિવાજો પર અંકુશ કે પ્રતિબંધ મૂકેલ છે.
અમેરિકા, ફ્રાન્સ, જર્મની, ઓસ્ટ્રેલિયા આયર્લેન્ડ વ. દરેક દેશાના બંધારણમાં ધાર્મિક માન્યતાઓ વિષે આવી સ્વતંત્રતા છે. રશિયન બંધારણની જોગવાઈ જરા જુદી છે. તેમાં એમ ઠરાવ્યું છે કે દરેક નાગરિકને ધર્મ અનુસરવાના તથા ધર્મવિરોધી પ્રચાર કરવાનો સંપૂર્ણ હક્ક છે. એમ બન્ને વસ્તુ સાથે રાખી છે. ભારતનાં બંધારણની શબ્દરચના આર્યલેંડનાં બંધારણને અનુસરે છે.
પણ અત્મહત્યાની માફ્ક ‘ધર્મ’એટલે શું તેની કોઈ વ્યાખ્યા કરવામાં આવી નથી. અમેરિકા, એસ્ટ્રોલિયા તથા ભારતની સુપ્રીમ કોર્ટે ધર્મના અર્થ સમજાવવા પ્રયત્ન કર્યો છે. તેમાં ભારતની સુપ્રિમ કોર્ટે તેનો અર્થ ઘણા વ્યાપક કર્યો છે ને ધર્મમાં માત્ર સિદ્ધાંતો જ નહીં પણ ધર્મે ફરમાવેલાં ક્રિયાકાંડો ને પૂજન અર્ચનની પદ્ધતિઓના પણ સમાવેશ કર્યો છે.
એટલે તો ‘સંથારો ' કે ‘સમાધિ ’ જે ‘ત્રિવિધ ' મર્યાદાઓ છે તેમાં ન આવી જાય તો તેના પરનું કાયદાનું નિયંત્રણ બંધારણ વિરુદ્ધ ગણાય. ને આવી જાય તે બંધારણપુર:સર ગણાય.
કેશવલાલ મ. શાહ
રામામ
માલિક : શ્રી મુખ/જૈન યુવક સધ; મુદ્રક પ્રકાશકઃ શ્રી પરમાનંદ કુંવરજી કાપડિયા, પ્રકાશન સ્થળઃ ૪૫-૪૭, ધનજી સ્ટ્રીટ, મુંબઇ ૩. મુદ્રણુસ્થાન : ધી સ્ટેટ્સ પીપલ પ્રેસ, કોટ, મુ*બઇ,