Page Text
________________
8
પ્રભુ
તેને હલકી કહે છે અને બીજો પાંચ શેર વજનની વસ્તુની અપેક્ષાએ તેને ભારે કહે છે.
બીજું ઉદાહરણ લઇએ. એક ચાર ફૂટની લાકડીને એક મનુષ્ય નાની કહે છે ત્યારે બીજો માટી કહે છે. બન્ને પોતપોતાની અપેક્ષાએ સાચા છે. પહેલા માણરા પોતાના હાથમાંની પાંચ ફ્રૂટની લાકડીની અપેક્ષાએ નાની કહે છે ત્યારે બીજો પોતાના હાથમાંની ત્રણ ફૂટની લાકડીની અપેક્ષાએ મેટી કહે છે. આમ બન્નેની વાત એકબીજાથી તદ્દન વિપરીત છે, છતાં બન્ને સાચા છે. આ પ્રમાણે એકબીજાની દષ્ટિને મનુષ્ય સમજી લે તો ધર્મને નામે થતી લડાઇઓના પણ અંત આવે. સાંખ્યદર્શન પ્રત્યેક વસ્તુને નિત્ય માને છે અને બૌદ્ધ દર્શન પ્રત્યેક વસ્તુને ક્ષણિક માને છે, જ્યારે જૈન ધર્મના સ્યાદ્વાદ બન્નેનો સમન્વય કરતા કહે છે કે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ વસ્તુ નિત્ય છે અને પર્યાયની અપેક્ષાએ વસ્તુ અનિત્ય યા ક્ષણિક છે.
આ વાત સ્પષ્ટ સમજવા માટે એક બે ઉદાહરણ લઇએ. કુંભાર માટીનો ઘડો બનાવે છે. ઘડો ફૂટી જાય તો વળી તે જ માટીમાંથી કુંડી બનાવે છે. માટી તો એની એજ છે, પણ પહેલાં તેને લોકોએ ઘડો કહ્યો અને પછી કુંડી કહી. તો આમ પર્યાય એટલે કે ઘડો કુંડી વગેરે માટીના અવસ્થાવિશેષો ક્ષણિક છે, જ્યારે માટી દ્રવ્ય નિત્ય છે. રોનામાંથી હાર બનાવાય છે અને વળી હાર તાડી બંગડી બનાવાય છે. આમાં હાર કે બંગડી અનિત્ય છે, જયારે સોનું મૂળ દ્રવ્ય નિત્ય છે. આમ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ વસ્તુ નિત્ય છે અને પર્યાયની અપેક્ષાએ વસ્તુ ક્ષણિક છે. આ રીતે સ્યાદ્વાદ સાંખ્યદર્શનના નિત્યવાદના અને બૌદ્ધ દર્શનના ક્ષણિકવાદનો સમન્વય કરે છે.
સત્યના અનેક પાસા હોય છે. પૂર્ણદર્શી કેવલજ્ઞાની પુરુષો તેને પૂર્ણ રૂપે નિહાળી શકે છે, પણ અપૂર્ણદર્શી માનવીએ સત્યના રાર્વ પાસાને જોઇ શકતા નથી. એક અપૂર્ણદર્શી પુરુષ સત્યનું એક પાસું જુએ છે, તે બીજો અપૂર્ણદર્શી પુરુષ સત્યનું બીજું પાસું જુએ છે. આમ પૂર્ણદર્શીઓ પોતપોતાના જોયેલા સત્યના પાસાઓ જ સાચા છે અને રાત્ય બીજું કઈ હોઈ શકે જ નહિ એવા આગ્રહ રાખે તો તેમની વચ્ચે સંઘર્ષ પેદા થવાના જ. તેથી પોતાના ઉપરાંત બીજાએ જાએલું રાત્યનું પાસું પણ સાચું હોઇ શકે એ વાત અનેકાન્ત દિષ્ટ સમજાવે છે.
આ વાતને સમજવા માટે સાત જન્માન્ય પુરુષો અનેં હાથીનું ઉદાહરણ પ્રચલિત છે. સાત જન્માન્ય પુરુષો હાથીને સ્પર્શ કરીને જુએ છે. એકના હાથમાં કાન આવે છે, બીજાના હાથમાં સૂંઢ, ત્રીજાના હાથમાં પગ, ચાથાના હાથમાં દાંત તે પાંચમાના હાથમાં પૂછડું આવે છે. છઠ્ઠાનો હાથ વાંસા પર તે સાતમાના પેટપર પડેલા હોય હોય છે. સૌ હાથી જોઇને પાછા ફર્યા અને હાથી વિષે ચર્ચા કરવા બેઠા. કાનને જોનાર કહે હાથી સુપડા જેવો હતો. સૂંઢ જોનાર કહે હાથી મુરાલ જેવા હતો, પૂછડું પકડનાર કહે હાથી તો જાડી રસ્સી જેવા હતા, દાંત જોનાર કહે ના બધું ખોટું હાથી તો કોદાળી જેવા હતો. પગ પકડનાર કહે તું પણ ખોટો. હાથી તે થાંભલા જેવા હતા. પેટને હાથ લગાડનાર કહે ના, ના, હાથી તો અનાજ ભરવાની કોઠી જેવા હતો, ત્યાં તો વાંચા પર હાથ ફેરવનાર કહે હાથી તો ભીંત જેવા હતા. આમ સૌ પોતે જોયેલું જ સાચું અને બીજાનું ખોટું એમ લડી રહ્યા હતા, ત્યાં દેખતા માણસે આવીને કહ્યું કે, તમા બધા શું કામ લડો છે ? તમે બધા જે કહે છે તે તમારી પાતપાતાની દષ્ટિએ સાચું છે, પણ તમે દરેકે હાથીનું એક એક અવયવ જોઇ પૂર્ણ હાથીની કલ્પના કરી લીધી છે. એ તમારું અપૂર્ણ દર્શન છે. હાથી તો તમે બધા જે કહે છે તેનું સંમીલિત રૂપ છે. આ રીતે અપૂર્ણદશી એ જો બીજાની અપેક્ષાને ન સમજે, બીજાની દૃષ્ટિના અભ્યાસ ન કરે, તો ઝગડાઓ થાય અને અપૂર્ણ સત્યને જ પૂર્ણ સત્ય માની બેસાય. તેથી પૂર્ણ રાજ્યદ્વે સમજવા અને વિચાર વિરોધને દૂર કરવા માટે સ્યાદ્વાદ દષ્ટિને કેળવવાની જરૂર છે. સ્યાદ્વાદ આપણને અર્ધ સત્યને જ પૂર્ણ સત્ય માની લેવાથી રોકે છે અને પૂર્ણ સત્યની શેાધ કરવા પ્રેરે છે.
જીવન
તા. ૧૬-૯-૬૨
રસ્સી પકડી રાખે છે. એક હાથે દોરડું ઢીલું મૂકી દે છે ને બીજે હાથે ખેંચે છે ત્યારે માખણ મેળવી શકે છે. પણ જો એક જ હાથે રસી ખેંચે અને બીજા હાથની રસ્સી છોડી દે તા માખણ મેળવી શકાય નહીં. માખણ કાઢવાની જે રીત છે તે જ સ્યાદ્વાદ દ્વારા સત્ય શોધવાની રીત છે. વસ્તુસ્વરૂપના નિર્ણય માટે તેના ધર્મમાંથી ભલે એક ધર્મને પ્રધાનતા અપાય, પણ બીજા ધર્મના નિષેધ ન કરવા જોઇએ. બીજા ધર્મોને ગૌણરૂપે માનવાથી વસ્તુ સ્વરૂપનું સત્ય જ્ઞાન થઇ શકે છે. આ રીતે આ અનેકાન્તવાદ વસ્તુ સ્વરૂપને યથાર્થ સમજવા માટે અને મતમતાંતરોના ઝગડા દૂર કરવા માટે એક મહત્ત્વના સિદ્ધાંત છે.
અનેકાન્તવાદને એક સુંદર ઉપમા આપવામાં આવી છે કે, માખણ માટે દહીં વલાવનાર બહેન બન્ને હાથ વડે
જૈન દર્શનના ત્રીજો મહત્ત્વના સિદ્ધાન્ત છે. આધ્યાત્મિક સામ્યવાદ. જૈન દર્શન પ્રત્યેક આત્માને સમાન માને છે. જેવા આત્મા બ્રાહ્મણમાં છે તેવા જ આત્મા શુદ્રમાં છે. જૈન દર્શને આત્માને જ મહત્ત્વ આપ્યું છે, · જડ શરીરને નહિ. જાતપાતને આત્મા સાથે કંઈ સંબંધ નથી. આત્મવિકાસના સર્વેને સમાન અધિકાર છે. ચંડાળ કુળના હરિકેશી કે બ્રાહ્મણ કુળમાં ઈન્દ્રભૂતિ—બન્ને આત્મિક સાધનાના કારણે જૈન ધર્મમાં સમાન શ્રાદ્ધ્ય બન્યા છે. જાતિથી કોઈ ઉંચ કે નીચ નથી થતો, પરંતુ ચારિત્ર્યથી જ ઉંચ બની શકાય છે. ચારિત્ર્યહીન બ્રાહ્મણ કરતાં ચારિત્ર્યશીલ હરિજનને વધારે ઊંચે શા માટે ન માનવા? ચારિત્ર્યશીલતા જ ઉચ્ચતાની નિશાની છે.
જીવ તે તમામ સરખા જ છે. તે નથી ચંડાળ કે નથી બ્રાહ્મણ. દેહ પણ ચંડાળ કે બ્રાહ્મણ નથી. દેહમાત્ર પંચ ભૂતથી બનેલ છે. બ્રાહ્મણના દેહમાં પંચભૂતના બદલે છ ભૂત હોય કે ચંડાળમાં પંચ ભૂતમાંથી એકાદ ઓછું હોય એવું નથી. તેથી દેહ કે આત્મા કોઇ પણ ચંડાળ કે બ્રાહ્મણ નથી. દેહને જો બ્રાહ્મણ કહે તો પિતાના મૃતદેહનું દહન કરનારને બ્રાહ્મણ હત્યા લાગે. એ રીતે દેહ કે આત્મા એકે બ્રાહ્મણ કે ચંડાળ નથી.
જાતિભેદની સાથે આત્માને કોઇ સંબંધ નથી, તે જ પ્રમાણે લિંગભેદ સાથે પણ આત્માને કંઈ સંબંધ નથી. સ્ત્રી અને પુરુષના શરીરમાં ભેદ છે, પણ આત્મામાં નથી. આત્મા તે બન્નેના શરીરમાં સમાન છે. તેથી આધ્યાત્મિક ક્ષેત્રમાં બન્નેને આત્મ વિકાસ માટે સમાન અવકાશ છે. શાસ્ત્રાભ્યાસ તથા સત્કર્મ માટે સ્રી અને પુરુષને સમાન અધિકાર છે. ‘ન સ્રી’ શુદ્રોવેદમીયતામ ’ના જ ન દર્શને પ્રબળ વિરોધ કર્યો છે. આ છે જન દર્શનના આધ્યાત્મિક સામ્યવાદ.
જૈન દર્શનના ચૌથી મહત્ત્વના સિદ્ધાન્ત છે અહિંસા. પ્રાણી માત્ર સુખ ઇચ્છે છે. પરંતુ જો એક મનુષ્ય પોતાના સુખ માટે બીજા મનુષ્યને સતાવશે તો વળી બીજો મનુષ્ય પાતાના સુખ માટે ત્રીજાને સતાવશે અને વળી ત્રીજો મનુષ્ય અન્ય કોઇને સતાવશે અને એ પરંપરાના છેડા નહિ આવે. એ પ્રમાણે જો હિંસાથી સુખ મેળવવાના પ્રયત્ન થાય તો પરિણામે કોઇ જ સુખી ન થાય અને તમામ દુખી થાય. તેથી જ ભ.મહાવીરે દીર્ધકાલીન સાધના પછી ઉદ્ઘોષણા કરીને કહ્યું કે, “સુખનો માર્ગ અહિંસા જ છે. જો સાચું સુખ કયાંય હોય તો તે પ્રેમ, મૈત્રી અને અહિંસામાં જ સમાયેલું છે. વિશ્વને સ્વાર્થમૂલક સંઘર્ષણમાંથી બચવું હોય તે અહિંસા એ એક જ તેના રાજમાર્ગ છે.” ઈશ્વર—અતૃત્વવાદ એટલે કે કર્મવાદ,. બીજો અનેકાન્તવાદ, ત્રીજો આધ્યાત્મિક સામ્યવાદ અને ચાથા અહિંસાના સિદ્ધાંત આ ચાર જૈન દર્શનના આધારસ્તંભો છે. આધારસ્તંભ ઉપર જૈનદર્શન રચાયેલું છે.
આચાર
આ ચાર સિદ્ધાંતો એટલા મહાન છે કે, એને લીધે જૈનદર્શન વિશ્વદર્શન બની શકે છે અને અહિંસા, અનેકાન્ત અને આધ્યાત્મિક સામ્યવાદ જેવા સિદ્ધાંતો જીવનમાં ઉતારવાથી જ વિશ્વશાંતિની સ્થાપના થઇ શકે તેમ છે, સર્વોદયતીર્થનું નિર્માણ થઇ શકે મહાસતી ઉજજવલકુમારી
તેમ છે.
X
મારા જીવનનાં કેટલાંક સ્મરણા’
જગ્યાના અભાવે આ લેખમાળાના બીજો મણકો આ અંકમાં સમાવી શકાયો નથી, જે આવતા અંકમાં પ્રગટ કરવામાં આવશે. તંત્રી, પ્રબુદ્ધ જીવન’ માલિક : શ્રી મુંબઇ જૈન યુવા સંધ; મુદ્રક પ્રકાશકઃ શ્રી પરમાનંદ કુંવરજી કાપડિયા, પ્રકાશન સ્થળઃ ૪૫-૪૭, ધનજી સ્ટ્રીટ, મુખઇ ૩. મુદ્રણુસ્થાન : ધી સ્ટેટ્સ પીપલ પ્રેસ, કોટ, મુંબઇ,
| SR No. | 525947 |
| Book Title | Prabuddha Jivan 1962 Year 23 Ank 17 to 24 and Year 24 Ank 01 to 16 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Parmanand Kunvarji Kapadia |
| Publisher | Mumbai Jain Yuvak Sangh |
| Publication Year | 1962 |
| Total Pages | 252 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India |
| File Size | 22 MB |