Prabuddha Jivan 1955 Year 16 Ank 17 to 24 and Year 17 Ank 01 to 16

SR No.: 525940
Original Sutra Author: N/A
Author: Parmanand Kunvarji Kapadia
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1955
Total Pages: 248
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 28 MB

Page 138

ધી સાર તેમણે પ્રથમ વિ લલિતાનાં માલિક વાયક નથી
શૌscર્વ નિરીકે કાર્ય કળાના
મળી આવે છે
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા ૧૫-૭-૫૫ પણ સ્તુતિ કેમ ન કરાય? નિંદા અને સ્તુતિ શું બન્ને સરખી કોટિની, વસ્તુ એ પણ ધ્યાનમાં રાખવાની છે કે આ સાપેક્ષતાથી સ્વતંત્ર એવું એક સરખી ત્યાજ્ય વસ્તુઓ છે? ભર્તુહરિએ પણ નિતુ નીતિ- નિરપેક્ષ સત્ય પણ છે. બેશક. હરેક સત્ય આપણી સાથે સંપર્કમાં નિપુણા યદિ વા ખુવતુ” એમ કહ્યું છે. અને એ બન્ને વસ્તુઓને આવતાં આપણી ગ્રહણશક્તિની મર્યાદા મુજબ તે સાપેક્ષ રીતે અનુએક સરખી કટિમાં મૂકેલી છે. અને આ બન્નેને સમાનભાવે શા માટે ભવાય છે, અને આ મર્યાદાઓની બનેલી સૃષ્ટિમાં બધી અનુભૂતિએ જોવાં તેને ખુલાસે પણ “ન્યાયાત્ પથઃ પ્રવચિલક્તિ પદં ન ધી” એ સાપેક્ષ રૂપની જ રહેવાની. છતાં આપણે એટલું યાદ રાખી શકીએ કે પંક્તિમાં કરી દીધું છે. અર્થાત્ નિંદા-સ્તુતિ એ ન્યાય વસ્તુથી કાંઈ જે નવું સત્ય છે તે આપણા ઈન્કાર કે સ્વીકારથી પર છે. અમુક જુદી હોઇ શકે છે. નિંદા તેમ જ સ્તુતિ એ બન્ને સત્યથી વિમુખ હેઈ વસ્તુ જો છે જ તે પછી આપણા “નથી, નથી' કહેવાથી તે મટી શકે છે. નિંદા તે સત્યપ્રતિષ્ઠિત વસ્તુ નથી જ, પરંતુ સ્તુતિનું પણ જવાની નથી. તેમ જ જે તે વસ્તુ નહિ હોય તે તેને “છે, છે એવું જ છે. આપણા બ. ક. ઠાકોરની કાવ્યશક્તિની એક જણે પ્રશંસા કહેવાથી તે હસ્તીમાં આવવાની નથી. કેઈ કળાકૃતિમાં ખરેખર જે કરેલી ત્યારે તેમણે છેડાઈને કહેલું કે આ માણસ જે શબ્દોમાં મારી કળા તત્વ હશે, કઈ કૃતિ જો મહાકાવ્યની કોટિની હશે, તો તે કોઈના પ્રશંસા કરે છે તે જ શબ્દોમાં કવિ લલિતનાં પણ વખાણ કરે છે! પણ ઇનકાર કે સ્વીકારથી સ્વતંત્ર રીતે જ હસ્તીમાં રહેલી છે અને વારૂ, પણ તમે જે એમ કહે કે આ ચંદ્રક એ સ્તુતિને વાચક નથી રહેવાની છે, અને આ વાત સમજીને જ ભવભૂતિએ ગાયું છે કે :પરંતુ તમને યાત્રામાં દેખાયલા કાવ્યકળાના સત્યને વાચક છે તે
उत्पत्स्यतेऽस्ति मम को ऽपि समानधर्मा। પછી મારા હાથ હેઠા પડી જાય છે. અને પછી આપણે મૌનની
कालोऽह्ययं निरवधि विपुला च पृथ्वी॥ આદર્શ સ્થિતિને સ્વીકાર કરીને પણ આપણી વાચાને આ સત્યના ભવભૂતિના આ વચનમાં કાવ્ય કળાને–સત્ય અને સૌન્દર્યના અન્વેષણમાં પ્રેરી શકીએ છીએ.
દર્શન-ગ્રહણ અને સર્જનના વિવિધ પ્રશ્નને એક ઉક્ત મળી આવે છે. આજે મારે જે કાંઈ કર્તવ્યરૂપે કહેવા જેવું હોય તે તે આ સમાનધર્મ, સમાનધર્મિત. કવિ પતે સત્યને અને સૌર્યને સમાનધર્મો કાવ્યકળાના સત્ય પર હોઈ શકે. આ યાત્રા કઠિન વિષય છે. સત્યનું
બનીને જ તેનું દર્શન અને સર્જન કરી શકે અને વાચક કે વિવેચક --હરકઈ પદાર્થ પાછળના સત્યનું અવગાહન એ ઘણી અઘરી ક્રિયા છે. પણ આ સમાનધર્મિત્વ પ્રાપ્ત કરીને જ આ પરમ રસરૂપ તવેનું દુર્ગ પથસ્તતુ ક્વો વદન્તિ–એ ઉકિતમાં કહ્યા મુજબ આ દુર્ગમ ગ્રહણ અને દર્શન કરી કરાવી શકે. જ્યાં લગી આ સમાનધર્મિત પથ છે. આપણે જે કાંઈ કળા વિવેચન કરીએ છીએ તે આ દુર્ગમ આપણને મળ્યું નથી ત્યાં લગી આપણે સાપેક્ષ દર્શનની, સાપેક્ષ પથની યાત્રા છે. આપણા એક કવિએ કહ્યું છે તેમ આ ભોમિયા ભૂલે અનુભૂતિની ભૂમિકામાં જ રહેવાના અને વિચરવાના. માનવ માટે આ તેવી ભેમકા છે. આ મુસીબતને કાંઈક ઉકેલ કવિ કાલિદાસે એક મર્યાદા સાહજિક છે એ વાત સ્વીકારીને નમ્રતાપૂર્વક આપણે આ ઠેકાણે બતાવ્યું છે. શકુન્તલાની આસપાસ ઉડી રહેલા ભ્રમરને સાપેક્ષતામાંથી નીકળીને નિરપેક્ષ સત્યના, પરમ સૌન્દર્યના પ્રદેશ તરફ તેણે કહ્યું છે, વચે તવાષા– મધુવર દતારયં હતું તી આ અમે આપણી ગતિ વધારતા રહીએ. . સૌન્દર્ય તત્ત્વનું અન્વેષણ કરનાર તે ખલાસ જ થઈ ગયેલા છીએ,
આખુ જગત, જગતની એક એક વ્યકિત આ સત્ય સૌન્દર્યના ધન્ય તે એક માત્ર તું જ છે કે જે સીધેસીધો રસને જ
ધામની યાત્રાએ નીકળેલું છે. હું પણ એમને એક યાત્રી છું. મારામાં ભેગ કરી શકે છે. આમ કાવ્યલાનું ગહન સત્ય આ તત્યાન્વેષ
રહેલા આ યાત્રીને કંઈ વાચા મળી છે. એ વાચામાં મારી, તમારી કની રીતે નહિ પણ મધુકરની રીતે વધુ સુલભ બને. પરંતુ આ
અને સૌની આ મહાયાત્રાની કાંઈક કથા છે. જો કે વિશેષે તે એ - મુસીબત મધુકરને માટે પણ સાવ મટી જતી નથી. તેમજ આગળ
મારી જ યાત્રાની કથા છે. આ મારી યાત્રા” છે. તે આ યાત્રા” ને વધીને કહીએ તે ખુદ કવિને માટે પણું મટી જતી નથી. આ જગતમાં
આજે સત્કારો છે એ ઘટનાથી તમે મારી યાત્રાના ભાગીદાર બને છે, સત્ય અને સૌર્યનું દર્શન તેમ જ સર્જન તેમ જ ગ્રહણ એ કોઈ
સાથી બને છે. એ યાત્રા” વિષે તમને કંઈક કહેવાનું મન થાય છે, હસ્તામલવતું સુલભ સુદશ્ય વસ્તુ નથી. એ તત્ત્વો જગતમાં ક્યાંક
પણું વળી પ્રશ્ન થાય છે કે હું કહી કહીને કેટલું કહીશ ? કેમકે આ નિહિત ગુહાયમૂ-ગુફામાં જ્યાં ખાસ મુકાયેલાં છે ત્યાંથી તેને શોધવાનાં ;
તે “યતે વા નિવર્તતે' એવી વાત થઈને રહેલી છે. છે. આ શોધની ક્રિયા એ જ માનવ માટે મહા પુરૂષાર્થને વિષય છે. એ પુરૂષાર્થ ખેડા એમાં માનવજીવનની વીરતા છે અને ચરિતાર્થતા છે.
કાવ્યમંગલા'ને રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક અપાય ત્યારે એ આ શોધમાં આપણે પહેલી વસ્તુ તે એ જોઈએ છીએ કે
સભામાં હું ખાલી હાથે ગયેલ અને જવાબરૂપે બેલતાં બેલતાં સહજ આપણે આ સત્ય—સૌન્દર્યના અનશુદ્ધ અનાવિલ આદિમ રૂપમાં
રીતે એક ચિત્ર મારી આગળ પ્રગટ થયેલું અને તેનું વર્ણન મેં આપી પહોંચીએ તે પહેલાં આપણે અલ્પ સત્યેના, અર્ધ સત્યના, આભાસેના
દીધેલું (જે કેટલાકને બહુ પસંદ નહિ પડેલું) કે મારી સામે એક કેટલાયે પ્રદેશમાંથી પસાર થવાનું રહે છે, સૌન્દર્યના અને રસનાં
મોટી સીડી દેખાઈ રહી છે અને આ સુવર્ણચંદ્રક મને તેના પહેલા કેટલાંયે મૃગજળ અને મરીચિકાઓમાંથી પસાર થવાનું રહે છે. આ
પગથિયા ઉપર મુકાયેલે દેખાડે છે. હજી મારે કેટલાં પગથિયાં ચડવાનાં મિથ્યારૂપ જગતમાં થઈને જ આપણે સત્યરૂપ બ્રહ્મમાં પહોંચીએ છીએ.
છે. આજે “યાત્રાને મળતું નર્મદ સુવર્ણચંદ્રક મને આ સીડીના કયા કાવ્યને વિવેચક તેમજ કાવ્યને વાચક જ નહિ પણ ખુદ કવિ પણ
પગથિયાં ઉપર મુકાયેલે દેખાય છે? જવાબ આપવો મુશ્કેલ છે. માત્ર આ સૌન્દર્યના અને રસના આભાસમાં, અ૯૫ અને અર્ધસત્યની
એક જવાબ આપી શકું છું. રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક મળ્યો તે પહેલાં આંધીમાં અટવાય છે.
એક બીજે ચંદ્રક પણ મને મળ્યા હતા. અને આ ચંદ્રને ઈતિહાસ પેલી વાર્તામાં ત્રણ ઠગે બ્રાહ્મણના બકરાને આ કૂતરું છે, કૂતરું
યાદ કરું છું ત્યારે સહેજ વિનદની રીતે જોતાં પણ એવું દેખાય છે છે, કૂતરું છે એમ માત્ર વિધાનાત્મક પુનરૂચ્ચારના બળે બ્રાહ્મણના
કે મારાં ઘણુ કામમાં, મારે રસ્તે આવતા બધા ચંદ્રક અને પારિતોષિકોને મગજમાં ઠસાવી દે છે તેવી ઘટના કળા જગતમાં પણ ઘણી વાર બને ભેગાં કરવાનું પણ એક કામ મારે માથે આવ્યું હોય તેમ લાગે છે. છે; એટલું જ નહિ, આથી ઊલટી ઘટના કુતરાને બકરું કરાવવાની મારી શાળાઓમાં જે જે ઈનામ હતાં તે મેળવવાનું કાર્યો પણ મારે વાત પણ બને છે. આમ છતાં આ આભાસેને ભેદીને આપણે નાકર કરવું પડેલું! અમારા “સાબરમતી’ દિમાસીકને હું એક વર્ષ તંત્રી સત્યમાં પહોંચીએ—પહોંચવાના પ્રયત્ન કરતા રહીએ એ જ આપણે હતા, વરસે વરસે તેના તંત્રી બદલાતા. એમાંના શ્રેષ્ઠ લેખ માટે
તારાગૌરી રૌખ ચંદ્રક' મારા પહેરણ ઉપર સ્વહસ્તે પહેરાવતાં ગાંધીજીએ આ પરિસ્થિતિના દર્શનમાંથી આપણે રસની સાપેક્ષતાને સિદ્ધાન્ત કહેલું કે “આ ચંદ્રકને શેભાવજો. આ શાંત પ્રેરક શબ્દોમાંની શુભાશિષ સ્વીકાર્યો છે. રસની, સત્યની નાની મોટી કોટિઓ છે. રસગ્રહણની પણ હું થોડીઘણી પણ સિદ્ધ કરી શક હોઉં તે મારે મન ઘણું છે. વધુ ઓછી શક્તિ હોય છે, એ આપણે કબૂલ્યું છે. પણ આમાં એક અપૂર્ણ
સુન્દરમ્