Page Text
________________
તા. ૧૫-૭-૫૩
પ્રબુદ્ધ જીવન
સારિપુત્ર અને મગ્દલાન બૌધ્ધ હતા કે જેન?
* *
*
(આ લેખના લેખક ડો. ત્રિભુવનદાસ લહેરચંદ શાહ જૈન સમાજના એક જાણીતા વિદ્વાન છે અને પુરાતત્વ સંશાધન તેમના શેખ અને વર્ષોના અભ્યાસને વિષય છે. તેમણે આજ સુધીમાં જન સાહિત્ય અને સંશોધનને લગતાં અનેક નાના મોટાં પુસ્તક લખ્યાં છે. જેમાંના કેટલાંક નામદાર સરકારે કેળવણી ખાતા માટે મંજુર ' કર્યા છે. કેટલાક સમય પહેલાં તેમણે કેટલાંક પ્રમાણે આપી પુરવાર કરવા પ્રયત્ન કરેલ કે અશોકના કહેવાતા લેખો બદયમી અશોકના નથી પણ જન ધમી રાજા સંપતિના છે. આ જાહેરાતે આ વિષયમાં રસ લેતા વર્ગ માં આશ્ચર્ય પદા કરેલું. આવું જ વિસ્મયજનક વિધાન તેઓ આ લેખમાં કરે છે અને તે એ કે બાદ્ધ ધર્મના અનુયાયી તરીકે વિખ્યાત સાધયુગલ સાપુત્ર અને મંગલાન ખરી રીતે જૈન ધર્મના અનુયાયી હતા. આ વિધાન તર્કશુદ્ધ છે કે કેમ તેને નિર્ણય કરવાનું કામ
પ્રાયવિદ્યાના નિષ્ણાતનું છે, સાઉપુત્ર અને મચ્છવાન વિષે આવી પણ એક કહના પ્રવર્તમાન છે એ હકીકત તરફ અન્ય વિદ્વાન અને વિચારોનું ધ્યાન ખેચા એ છે તે હેતુથી આ લેખ પ્રબુદ્ધ જનમાં પ્રગટ કરવાનું ઉચિત ધાર્યું છે.
તંત્રી) , , - ૧૯૫૨ના નવેમ્બરની ૨૮-૩૦ તારીખે ભોપાળ પાસેની પ્રિયદર્શીના અશોકના કુલે ૩૬ લેખે ભારત ભરમાં મોજુદ સાંચીની ટેકરી ઉપરના નં. ૩ સ્તુપમાંથી સારિપુત્ર અને મગ્દલાન પડ્યા છે તેને બારીક અભ્યાસ કરી બેધડક જણાવે છે કે નામે બે શિષ્ય-સંતના અવશેષને ભારત સરકારની સંગીન મદદથી ભલે આ લેખે શ્રદ્ધધર્મના મનાતા હોય પરંતુ તેમાંની કેટઉભા કરાવેલ નવા મકાનમાં વિશ્વભરના ૩૦૦ બૌધ્ધ ભિક્ષકે એક હકીકત બૌદ્ધધર્મની વિરૂદ્ધની છે. આ પરિસ્થિતિમાં આપણે અને ભિક્ષુણીઓ તથા પચાસ હજારની મેદની વચ્ચે આપણું તે પ્રશ્ન વધારે ઉંડાણમાં ઉતરી તપાસવા રહે છે. વડા પ્રધાન પં, નેહરૂના વરદ હસ્તે અને ઉપરાષ્ટ્રપતિ ડે. રાધા- બૌદ્ધગ્રંથના આધારે ભગવાન બુધ્ધનું આયુષ્ય ૮૦ વર્ષનું કૃષ્ણનના પ્રમુખપણ નીચે સ્થાપી બૌધ્ધધર્મને વિજય કે હતું. તેમણે ૨૯ વર્ષે સંસાર ત્યાગ કર્યો, ૩૬ વર્ષે જ્ઞાનપ્રાપ્તિ વગડાવાય હતો, આપણા પણ તે મહાન સંતને કેરિવાર | માટે એકાંતવાસ લીધે અને પ૯ વર્ષે જ્ઞાન થતાં ઉપદેશ આપી.. વંદન હજો. આ બન્ને સન્તોને બુદ્ધ ધર્મના અનુયાયી તરીકે ૮૦ વર્ષે નિર્વાણ પામ્યા. સારિપુત્ર અને મોચ્ચલાનના વિષેના ઓળખવામાં આવે છે, પણ મારા સંશોધનના પરિણામે તેઓ ઉપર નિર્દિષ્ટ કરેલ પાંચ મુદાઓ વિચારતાં જણાય છે કે - જૈન ધર્મના અનુયાયી હોવાનું મને માલુમ પડ્યું છે તેનાં ભગવાન બુદ્ધ આમ તે અનેક વખત શ્રાવસ્તીમાં પધાર્યા છે. કારણો નીચે મુજબ છે –
પરંતુ છેલ્લામાં છેલ્લાં મૃત્યુ પૂર્વે બે એક વર્ષ પહેલાં શ્રાવસ્તી ' બાષ્પગ્રંથે પ્રમાણે (1) આ બન્ને બુધ ભગવાનના પધાર્યા હોય અને એ શિષ્યોએ ૪૫ વર્ષ દીક્ષા પાળી છે , , શિખ્યા હતા (૨) ઉમરમાં ગુરૂ કરતાં શિષ્યો મેટા હતા. તે હિસાબે બુધ ભગવાનની ૩૩ વર્ષની ઉમરે તેઓ તેમના શિષ્ય
(૩) શિષ્યોએ ૪૫ વર્ષ સુધી ધર્મોપદેશ આપ્યો હતો. (૪) જ્યારે બન્યા હોવા જોઈએ. મતલબ એ થઈ કે, તેમણે બુધ્ધધર્મની છેગુરૂ શ્રાવતમાં હતા ત્યારે પંદર પંદર દિવસના અંતરે બને સ્થાપના કરી, તફાવે તે ૩૬ વર્ષની ઉમ્મરે ધારે કે ૫૦ વર્ષની * શિષ્યનાં મરણ થયાં હતાં. (૫) વળા કહેવાય છે કે, ગુરૂશિષ્યો ઉમ્મરે ધારે તે પૂર્વે, જ્યારે પિતાના બાપિકાધર્મની દીક્ષા , વચ્ચે મનદુઃખ થતાં છુટા પડયા હતા. હિંદી સરકારના ત્રણ તેઓ પાળતા હતા તે સમયે આ બન્નેને શિષ્યો બનાવ્યા હતા મોય, વિદેશી, અમલદારે જેવા કે સર કનિંગહામ, કર્નલ એટલે તેમના માબાપ કયો ધર્મ પાળતા હતા તે તપાસવું રહે છે. ' મેઇઝી અને સર જોન માર્શલે મટાં મોટાં પુસ્તક લખી આ પ્રાચીન સમયે હિંદમાં ત્રણ ધમ હતા-વૈદિક, બેધ્ધ અને . વિષય ઉપર ખુબ પ્રકાશ પાડયો છે. તેમાંના સર કનિંગહામ જૈન. તેમાં બેધ્ધધર્મની સ્થાપના તો બુધ્ધ ભગવાને જ કરી છે. '
જણાવે છે કે “ધુ ધમમાં આશરે ૫૫૦ જાતક કથાઓ જેથી તે પૂર્વેની વિચારણામાંથી તે બાકાત રાખવો પડશે. અને તે ' છે, છતાં અત્રે કોતરાયેલા દાના મારી મચડીને અર્ધ બેસાડતાં, વૈદિકધમ તો તેમને પિનાનાં અનુયાયી ગણતો જ નથી. એટલે માનવું પણ ભાગ્યે જ પચીસેક કથાઓ સાથે મેળ ખાય છે.” સર જોન
કથાઓ સાથે મેળ ખાય છે.” સર જોન પડશે કે તેઓ જૈનધર્મ પાળતા હશે. આ એક પરિસ્થિતિ થઈ. બીજી, • કહે છે કે “ચીનાઈ યાત્રિકો (ફાહિયાન, હયુએન સાંગ, ઇન્સંગ) બાજુ બુધ્ધ ભગવાનના જ સમકાલીન, જૈનધર્ણોધ્ધારક છેલ્લા તીર્થ કરી , .: બેધિગયામાં ભગવાનની જ્ઞાનપ્રાપ્તિ, સારનાથમાં પ્રથમપદેશ, શ્રી. મહાવીરના વિશે કહેવાયું કે તેઓ ૨૮ વર્ષના હતા ત્યારે તેમના .
કાશિયામાં મરણ, એમ અનેક બાબતોને ઉલેખ કરે છે. માબાપ મૃત્યુ પામ્યા હતા અને તે જૈનધર્મને ૨૩મા તીર્થંકર છે પરંતુ આ સાંચી વિશે એક પણ શબ્દ ઉચારતા નથી.” વળી
શ્રી. પાર્શ્વનાથના સંતાનીયા હતા. એટલે કે શ્રી. બુધ્ધ અને કે તેમણે જણાવ્યું છે કે, “અશોકના શિલાલેખોમાંના) ધર્મોપદેશ- શ્રી. મહાવીરના માતાપિતા જૈન મતાનુયાયી હતા. શ્રી. મહાવીરે
. કેએ જે ધમને પ્રચાર કર્યો છે તે બધ્ધધર્મ હતો કે કેમ તે માતાપિતાના મરણ બાદ બે વર્ષે -૩૦માં વર્ષે ધર્મોપદેશ આપી ' શંકાસ્પદ છે.” જ્યારે કર્નલ મેઇઝી લખે છે કે, “મૂળમાં જે. ૭૨ની ઉમરે મરણ પામ્યા. વળી ઈતિહાસ જણાવે છે કે, શ્રી ? ' , સાંચી સ્તુપ અર્ધગોળાકારે હવે તેમાં બાધધર્મનું પ્રતીક મહાવીરનું મરણ મગધપતિ રાજા અજાતશત્રુના રાજ્ય બીજા , '" જ નહોતુ.” બીજી બાજુ જે ચારે ચિનાઈ યાત્રિકે (ફાહિયાન, વર્ષે અને ભગવાન બુદ્ધનું મરણ આઠમાં વર્ષે થયું હતું. એટલે ' સેનસ ગ, ઈન્સંગ, હયુએન સાંગ) ખાસ માધ્ધધર્મના અભ્યાસ ૮૦ વર્ષની બુધ્ધભગવાનની અને ૭૨ વર્ષની શ્રી મહાવીરની
માટે ભારતમાં આવ્યા હતા. તેમણે ચારે તરફ પરિભ્રમણ કરી ઉમરમાં જે તફાવત રહે છે, તેમાંથી તે બેની વચ્ચેના નિર્વાણુના ' ' અનેક નાની મોટી વાતની નોંધ બહાર પાડી છે, છતાં આ ૬-ક વર્ષ બાદ કરીએ તે બુધ્ધભગવાનને જન્મ ૧-૨ વર્ષ
સાંચી સ્તુપ વિશે કેવળ મૌન જ ધારણ કર્યું છે. બદ્દે હયુએન- શ્રી મહાવીરની પૂર્વે થયે લેખાશે. મતલબ કે શ્રી મહાવીર . A સાંગના પુસ્તકના અંગ્રેજી અનુવાદ કરનાર રેવડ એસ. બીલે કરતાં શ્રી બુદ્ધ -૨ વર્ષ મોટા હતા અને શ્રી મહાવીરે આ અટલે સુધી જણાવ્યું છે કે, “તે પ્રદેશ તે બધ્ધધર્મના
પિતાની આખી ઉમર શ્રી બુધની જીવિત અવસ્થામાં ગાળી હતી. આ
પોતાની આખી ફ વિરોધીઓથી ભરપુર હતા.” જ્યારે પ્રકર્ન નામના વિદેશી વિરોધીઓથી ભરપુર હતો પ્રદેશ તે બધ્ધધર્મના
વળી એમ પણ તારવી શકાશે કે જ્યારે બુધે ૩૬ વર્ષ એકાંતવાસ ' ' ગ્રંથકારે તે સ્પષ્ટપણે લખ્યું છે કે “અશોકના લેખમાં પશુ- લીધે ત્યારે શ્રી મહાવીરને દીક્ષા લીધા ૪ વર્ષ થયા હતા. પણ
પ્રાણુઓ તરફ જે અનુક પા -દયા–બતાવી છે તેમાં જૈનધમ . અને સારીપુત્ર–મેગ્યુલાનને દીક્ષા લીધા ૩ વર્ષ થઈ ગયા હતા. . તરફનો જ પક્ષપાત બતાવે છે.”
“ ઉપર જણાવ્યું છે કે, “શ્રી બુધ્ધ અને શ્રી મહાવીરના - ' જેમ ઉપરોકત વિદેશી સંશાધકે અને વિજ્ઞાનીઓની તથા માબાપ જૈનમતાનુયાયી હતા, એટલે બુદ્ધ ભગવાનેરમાં વર્ષે
ખુદ ચિનાઈ યાચિંકાની નેંધો આ સાંચીનું સ્થળ બૌદ્ધધમતું જૈન દીક્ષા લીધાનું ગણવું રહે છે. બૌદ્ધગ્રંથમાં આ હકીકત સ્થાનક હોવાની શંકા ઉપજાવે છે, તેમ તે તે વિદ્વાનોએ સમ્રાટ લખાઈ છે કે કેમ તે હું જાણું નથી. પરંતુ જેન શ્વેતાંબર .
| SR No. | 525938 |
| Book Title | Prabuddha Jivan - Prabuddha Jain 1953 Year 13 Ank 17 to 24 and Year 14 Prabuddha Jivan Year 01 Ank 01 to 16 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Parmanand Kunvarji Kapadia |
| Publisher | Mumbai Jain Yuvak Sangh |
| Publication Year | 1953 |
| Total Pages | 226 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India |
| File Size | 24 MB |