Page Text
________________
૧૪૮
પ્રબુદ્ધ જૈન
તા. ૧–૧૨-૪૭
-
છે. વાસ્તવમાં તે નથી બદ્ધ કે નથી મુકત. કપિલની આ કલ્પનાને બીજા દૃષ્ટિ સંસારમાં જીવ-અજીવ બંને તત્વનું અપેક્ષાભેદથી કતૃત્વ એક ઋષિએ એક નવા જ રૂપકમાં વ્યક્ત કરી છે. તે કહે છે કે સ્વીકારે છે. અજા એટલે કે બકરી એક છે અને તે લાલ, સફેદ, કાળા વર્ણની બાઈબલને ઈશ્વરરચિત આદમ એડનન બાગમાં એકલો હતા કાબરચીતરી છે અને પોતાના જેવી જ સંતતિ સરજી રહી છે. આ અને પછી તે પિતાની જ પાંસળીમાંથી બેકલેર થયે. જ્યારે ઇવ સામે સર્જનક્રિયામાં અજ એટલે બકરે અજાને સેવવાં છતાં આવી ત્યારે જ વાસનાના સર્ષે તેને લલચાવી. અને ઈવે જ પણુ સદા અવિકારી રહે છે અને ભક્તોગ અજાને આદમને છેવટે લલચાવે. આ રૂપક ઉપનિષદના એક આત્મમાંથી તટસ્થપણે જ નિહાળે છે. સાંખ્યના આ મતમાં બધું કર્તત બધી જ બહુ થવાના રૂપકને મળતું છે, જયારે બર્નાડ શોના "Man and લેપની જવાબદારી માત્ર પ્રકૃતિત ઉપર છે; પુરૂષ કોઈ પણ Superman” નાટકમાં પુરૂષ સ્ત્રીદ્વારા જ સ્ત્રીની પિતાની જાતના કર્તાવ વિનાને માત્ર તટસ્થ પ્રેક્ષક છે. ઉપનિષદના અનેક રાત અને સગવડ ખાતર સજાયેલે છે. ભલે પછી તે આગળ જતાં ઋષિઓએ જે વર્ણવ્યું છે તેમાં સ્પષ્ટપણે પુરૂષનું જ કર્તવ ભાસે પિતાની સર્જનહારીને સ્વામી બની ગયું હોય. શેના આ કથનની છે. એ ઋષિઓ કહે છે કે આત્મા (બ્રહ્મ કે સત્ તત્વ) પહેલાં પાછળ કપિલનું રૂપક ભૂમિકારૂપે હોય તે ના નહી. તત્ત્વજ્ઞ આવા એક હતા. એને એકલપણુમાં રસ ન પડે અને અનેકરૂપ રૂપકે વાંચે, સાંભળે અને વિચારે; પણ તેમાંથી એકે રૂપકને થવાની ઇચ્છા થઇ. એ ઈચ્છામાંથી અજ્ઞાત માથાશક્તિદ્વારા જ તે અંતિમ માની તેના ઉપરથી સિધ્ધાંત ને તારે એટલું જ અહીં અનેકરૂપ થશે. આ અનેકરૂપતા એ જ સંસાર. આ વર્ણનમાં વિકતવ્ય છે. બધું જ કર્તવ આત્માનું છે–પુરૂષનું છે. માયા, કે શક્તિએ સજનમાં રાગદ્વેષ અને અજ્ઞાનને દોષ એ જ કડીના ઉત્તરાર્ધ માંને મદદ આપી હોય તે તે પણ આત્માની કામના અને તપસ્યાને આસ્રવ છે અને એ દોષથી થનાર લેપ તે બંધ છે. આ જૈન લીધે. ઉપનિષદની માયામાં સ્વતંત્રપણે કર્તાવ જેવું કાંઈ નથી, પરિભાષાના આસ્રવ અને બંધ બધાં જ આસ્તિક દશને જુદે
જ્યારે કપિલની પ્રકૃતિમાં બધું ઠત સ્વતંત્રપણે છે. ઉપ- જુદે નામે વર્ણવ્યા છે. દેવચંદ્રજીને “હું” આત્મનિરીક્ષણ પૂર્વક નિષદના મતમાં રામના પૌરૂષ અને સીતાના અનુગમન માત્રના પશ્ચાતાપની ઉંડી વેદના સાથે પોકારી ઉઠે છે કે હું પોતેજ દૂષિત સંબંધનું પ્રતિબિંબ દેખાય છે જ્યારે કપિલના મતમાં કૃષ્ણ અને છું, હું પોતેજ લેપ માટે જવાબદાર છું અને છતાં બીજા ઉપર ગોપીકૃત રાસલીલા અને કૃષ્ણના માત્ર પ્રેક્ષકપણાનું પ્રતિબિંબ નજરે દેષ મૂકું છું. ખરી રીતે પુદગળ કે બીજા જગતના જીવજંતુઓ પડે છે. સંસારનાટકના ખેલની પૂરી જવાબદારી એક મતે મારા પતન માટે જવાબદાર નથી. મારા પિતાને પતનની પૂરી - પ્રકૃતિમાં છે તે બીજાને મતે પુરૂષમાં છે. આ બન્ને દેખીતા જવાબદારી મારી જ છે. દેવચંદ્રજીના “ હું એના આ ઉદ્ગારે પરસ્પર વિરૂદ્ધ મતે છે. અને તેથી તે એકાન્ત જેવા લાગે છે. પુરૂષાર્થ ભણી પ્રેરનારા છે. જે બીજા કોઈને દેષ ન હોય, દેવચંદ્રજી બીજી કડીમાં જૈનદૃષ્ટિ રજુ કરે છે. પણ તેમને “હું પિતાના પતનમાં બીજા કોઈની જવાબદારી કે નિયતિ અથવા વરૂપ નિજ છાડી રમે પર પુદગલે “એ શબ્દથી વ્યકત થતો ઝોક યદુચ્છા કામ કરી રહી ન હોય તે એ દોષથી બચવાનો ઉપનિષદના ઝેક જેવો છે. દેવચંદ્રજીને “હું” પોતે જ વિમાસણમાં. આધાર પણ બીજા ઉપર રાખી ન શકાય. આ ભાવના મળે. પડે છે કે મેં મારું સ્વરૂપ આપ મેળે જ છોડયું અને હું પૌમલિક આ ધાર માટે મહાવીરે ઉપદેશેલ પરાક્રમ કે વીર્ય-પ્રોગવાદને જ લીલામાં રસ લેતા થયે. દેવચંદ્રજીને “હું” પુલ કે કમને દેષ આભારી છે. જેના દર્શન સ્પષ્ટપણે પિતાને ઉધાર પોતે જ કરવામાં ન દેતાં બધા જ દેષ પિતાને માથે વહેરી લે છે. આટલી ચર્ચા માને છે, ભલે તે ઇશ્વર કે ગુરૂના આલંબનની દંતવાણી ઉચ્ચારે. ઉપરથી વાંચકો એ વિચારી શકશે કે જુદા જુદા આધામિક
ત્રીજી કડી ચિન્તકોએ એક જ વસ્તુ અનેકરૂપે વર્ણવી છે. કોઈ પ્રકૃતિ, પુદ્ગલ
અવગુણ ઢાંકણ કાજ, કરૂં જિનમત ક્રિયા, યા માયા ઉપર દેશનો પિટલો ઠાલવે છે તે બીજો કોઈ પુરુષ, આત્મા કે જીવ ઉપર. કહેવાની ભંગી કે શૈલી ગમે તેવી હોય.
ન તજું અવગુણ ચાલ, અનાદિની જે પ્રિયા તેને અંતિમ સિદ્ધાંત માની એ વાદમાં પડી જવું એ આધ્યમિકતા
દૃષ્ટિરાગને પિષ, તેહ સમકિત ગણું; નથી. મૂળ વસ્તુ એટલી જ છે કે વાસના કે અજ્ઞાનને ઘટાડવાં કે , સ્યાદ્વાદની રીત, ન દેખું નિજપણું, ૩, નિમૂળ કરવાં.
આ ત્રીજી કડીમાં દેવચંદ્રજીએ માત્ર પોતાના જીવનને જ જૈન દૃષ્ટિ માને છે કે જે નાટક, જે પરિણામ કે જે ખેલ નહિ, પણ પિતાની આસપાસના આખા જૈન સમાજને બહુ ચિતાર કિઈ એક પાત્રથી ભજવાતું નથી એનું કર્તવ બન્નેને ફાળે જાય છે. કોઈ પણ જાતના સંકેચ વિના કે કેઇની શરમ રાખ્યા વિના એક
અલબત, એમાં એક હિસ્સે અમુક રીતે હોય તે બીજાને બીજી સાચા આધ્યાત્મિકને છાજે એ ચીતર્યો છે. દેવચંદ્રજીએ “રત્નાકરરીતે. પણ અજા સંતતિ પેદા કર્યા કરે એમાં અજનો કશે રસ નથી પચ્ચીશીમાં અનુવાદ કરેલ છે. રત્નાકર પચ્ચીશીને કર્તા પણ એમ કહેવાને કશે અર્થ નથી. એ જ રીતે આત્મા એક મટી પિતાના અવગુણનું નગ્ન સત્ય સ્પષ્ટપણે વર્ણવે છે. દેવચંદ્રજી જાણે બેકલે થાય છે ત્યારે પણ એને બીજા કોઈ અજ્ઞાનતત્વની કે એને જ અનુસરતા હોય તેમ પોતાની રહેણી કરણીને વિવેક મદદ હોય છે.
કરી કહે છે હું સાધુ તરીકે જે જીવન જીવું છું તે માત્ર દેખાવનું જ માત્ર તત્ત્વજ્ઞાનના પ્રદેશમાં જ આવા સામસામે ટકરાતા વાદે છે. પોતે જે સંપ્રદાયમાન્ય ક્રિયાકાંડની ઘાણીની આસપાસ ફરૂં નથી, પણ એ વાદેનું મૂળ માનવસ્વભાવની સામાન્ય ભૂમ્બિકામાં છું તે લેકેને દેખાડવા કાજે, ભૂલદર્શી લેકે સામાન્ય રીતે ઉપર છે. અત્યારે પણ કેટલાય દુન્યવી દષ્ટિએ એમ જ માને છે અને ઉપરના જ ધાર્મિક ગણાતા વ્યવહારને ધર્મનું રૂપ માની એ એ કહે છે કે સ્ત્રીએ જ પુરૂષને પાશમાં બાંધ્યા-ફસાવ્યો. એનું આકર્ષણ વ્યવહારને આચરતા પુરૂષને સાચે ધાર્મિક માની લે છે. દેવચંદ્રજી એ જ પુરુષનું બંધન. બીજા ધણાય એમ કહે છે કે પુરૂષ જ કોઈની આંખમાં ધૂળ નાખવા નથી માગતા. કેમકે તે પોતાની જાતને એ ધૂત છે કે તે ભેળી અને ગભરૂ નિર્દોષ સ્ત્રી જાતિને પિતાની નીરખી રહ્યા છે. બીજાએ ન જુએ–ન જાણી શકે–એવું અવગુણનું જાળમાં ફસાવે છે. આપણે આ બે કથનમાં જોઈ શકીએ છીએ પિતામાં રહેલું તત્વ પતે નિહાળતા હોય અને તે નિહાળનાર કે કહેવાની રીતમાં જ ફેર છે. એકનું આકર્ષણ ગમે તેટલું હોય ખરેખર નિર્ભય અને સત્યવાદી હોય તે બીજાએ તેને ગુણી છતાં બીજામાં અમુક પ્રકારનું આકર્ષણ કરવાની અને આકર્ષિત થવાની માને તેય તે પિતાની જાતને નીરખવાની અને પોતાના દેષ-અવશક્તિ ન હોય તે બંનેને વેગ સિદ્ધ જ ન થાય. તેથી જન, ગુરુને નિર્ભેળપણે કહી દેવાની શકિતમાં જ આંધ્યાત્મિક વિકાસનું,
કિતા
| SR No. | 525932 |
| Book Title | Prabuddha Jivan - Prabuddha Jain 1947 Year 08 Ank 17 to 24 and Year 09 Ank 01 to 16 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Manilal Mokamchand Shah |
| Publisher | Mumbai Jain Yuvak Sangh |
| Publication Year | 1947 |
| Total Pages | 244 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India |
| File Size | 29 MB |