Page Text
________________
પ્રહ જેના
૬૨
તા. ૧-૮-૪૭
-
સ્ત્રીહૃદય પ્રયત્ન કરે છે. ગામની પ્રત્યેક કડીમાં આ વ્યથા ઉપરના માનમાં સ્ત્રીહૃદયની ભાવનાના-આશંકાના-વ્યથાનાઉભરાય છે.
વિરહવેદનાના-આકાંક્ષાના-વિષાદના મહેરામણ ઉછળે છે, હૃદયની - આ પદમાં આર્જવતા છે તે ઉત્કૃષ્ટ નાયિકાને વિષાદ છે. ભાવનાઓના જોર ઉપર ધર્મનું જોર વધે છે તેનું નિરૂપણ છે. તેમાં વિનમ્રતા ભારે ભાર છે. પગે પડીને પુનઃ પુન: રોકવાની ઈચ્છા લય પામવા તત્પર થયેલા ભવ્ય યોગીની પ્રતિમા અખંડ રહે છે છે, પણ રૂદન ને વિલાપ નથી.
તેમ જ વધુ ઉજજવળ થતી આવે છે. વિવિધ સંક૯૫ ને સંજેપિતે એકલી પડી જશે તે ખ્યાલ પણુ યોગીનીને અસહ્ય
ગેમાં પ્રેમ ભક્તિ” યોગના માર્ગમાં કેવી રીતે જોડાઈ લય પામે છે. યેગી કોઈ વખતે વિનરૂ૫ અંશથી પણ હતું નહિ અને તે
છે તેનાં દર્શને છે જેમાં સ્વાર્પણનું પ્રાધાન્ય છે. વિરહને પ્રસંગ રીતે યોગીની પણ મેગીના માર્ગમાં અંતરાયરૂપ હતી જ નહિ.
ઉભો થતાં મેગી માટેને યોગીનીને આદર હિમાલય રૂપ ધારણ કરે આવો મેળ સિદ્ધ થયા તે ભાગ હવે શું બંધ થાય છે? છે, સ્વર્ગ નજીક-મોક્ષ નજીક પહોંચે છે. નિરર્થક છે?
આ પદમાં જે જે ભાવો રહેલા છે તે તે ભાવોને ગાનનાં ગીનીની પ્રેમભક્તિ માર્ગ સુઝાડે છે. તે પોતે જે જાણે
સ્વરૂપમાં છે કઈ સમર્થ ગુરૂએ જુથિકા રેયને ભળાવ્યાં લાગે છે તેથી ઈતર ભાગે તેને અજાણે છે એટલે મેગીને યાચના
છે અને પિતાને થયેલ ગુરૂપ્રસાદ જુથિકા રોયે કંઠથી સંતવાણીની કરે છે કે તું હવે પરમકલ્યાણકારી માર્ગે જાય છે તે ગલી અમને
સેવામાં ધર્યો છે. ગ્રામોફોન રેકર્ડ તે જાળવી રાખે છે. આપણું બતાવ-તારી પગદંડી અમને પ્રતીતિ કરાવ. આમ કહેતાં કહેતાં પણ તે
સતેના પદોમાં જે અર્થવાહી ભાવના છે તેને ઘોતક વિભૂતિ પગદંડી કદાચ ન સમજાય અને રખેને યેગી વિખૂટો પડી જાય કાળે કાળે મળી રહે છે એ આપણું સદ્ભાગ્ય છે. તેની આશંકા કંપારી ઉપજાવે છે. અને તે અંગે પણ “માતા”ની
સંગીતમાં પદની શબ્દરચના પરથી ભાવવાહી સૂર પર જવાના યાચને ચાલુ રહે છે. માગણી કરતાં હૃદય જાણે તુટું તુટું થાય છે વિવિધ રસ્તા છે. શબ્દને વળગીને ભાવોના રણકાર આપવાને પણ કારણ કે કદાચ પિતાની ને યેગી વચ્ચે આંતરો પડી ગયે એક પ્રકાર છે અને તે જુથિકા રોયને છે. શબ્દને છોડીને પણ
તે આશાભંગ થવાનું સહચાર ગુમાવવાનું–ચગીનીને પાલવે ભાના પ્રતિબિંબે ખડા કરનારા બીજા સમર્થ સંગીતકારે પણ - તેમ નથી. અને તેથી સાથે રહેવાને સંકલ્પ નવા આકરમાં છે, કારણ કે ભાવ પ્રથમ ઉપજે છે-શબ્દ માત્ર ભાવને વાહક છે
પ્રકટે છે. ગીનીને સમજ થઈ છે કે કશી પણ ને પછી ઉપજે છે. પરંતુ આ પદના ગાનની યોજનામાં વિશિઅશુધ્ધિ મેગીના હવેના માર્ગમાં વિનરૂપ છે એટલે તેવું કશું ષ્ટતા એ છે કે પદના શબ્દ અને પદના ભાવની પરસ્પરની મર્યાદા જે પિતામાં હોય તે પવિત્ર માં પવિત્ર વસ્તુથી પણ તેને ભસ્મ કરી પૂરેપૂરી સ્વીકારી તેની અંદર જ ગાનને ભાવવાહી કરવા માટે . દેવું કે જેથી મેગીને છૂટા પડવાનું કારણ ન રહે. માયાનો લય સુરને ઉપયોગ કરવામાં જુથિકા રેય ફળીભૂત થઈ છે અને ભાવથવો જોઈએ-પ્રકૃતિને તમામ ખેલ સંકેલાઈ જ જોઈએ-વૃત્તિ નાને પદના શબ્દોના બન્ધનથી અંક્તિ કરીને સુર મારફત પદને સંપૂર્ણપણે નિવૃત્ત થવી જોઈએ તે જ રસ્તે પ્રેમભકિતની રીતે વધુ સ્લિષ્ટ કરે છે. પિતાના સ્વાપણુંમાંથી ઉભો થાય છે-લક્ષ્ય અવિચળ રહે છે અને - કોઈ પણ ચિત્રકારને પ્રયત્ન કે લેખનને પ્રયત્ન કે સંગીતને
પિતાના બલિદાનથી માગીની એ લય સિદ્ધ કરે છે.--લય જેગી પ્રયત્ન ભાવવાહી થાય અને ધ્વનિ આપે તેથી સકળ થાય છે. તે '. એ સાથે કાળાન્તરે પણ અવિયેગ છે. આ રીતે પદને મધ્યભાગ, રીતે આ પદનું ગાન સર્વ રીતે સફળ થયું છે. - ઉપસ્થિત થાય છે. યોગીના શ્રેયમાં, થોગીના પરમ કલ્યાણમાં
હીરાલાલ અમૃતલાલ શાહ પિતાનું શ્રેય ને પ્રતિબિંબ જોનાર ગીનીને નિર્ણય પર આવતાં વિલંબ થતો નથી. યોગીને સંકલ્પ . દઢ ને અવિચ્છિન્ન રહ્યો છે તેનાં સૂચક સ્વરૂપે મેગીને
મીરાંની અદ્ભુત સાધના હાથે જ ચિતા સળગાવવાની પ્રાર્થના છૂટે છે. જાને વેગ પૂરો
ભારતના સંતોમાં મીરાંની ભાત અનેરી જ પડી છે. અલ્હાદ, થય ને નવ યોગ ચાલુ થાય તેની વચ્ચેના રૂપાન્તરને આ
નચિકેતા, શિબી અને હરિશ્ચંદ્રની પેઠે મીરાંએ પણ સત્યાગ્રહી ગ્ય પ્રકાર છેઃ બલિદાન સાથે ભવિષ્યની આશાને મેળ છે ને
જીવનની તેજસ્વિતા દાખવી છે. લેકરૂઢી અને લોકલાજને નહીં સાથે સાથે વિષાદ છોડવાના પ્રયત્ન સાથે પોતાનું કર્તવ્ય કર્યાને
ગણકારવાને પ્રારંભ એણે પિતાના મુસલમાન નામથી જ કર્યો હશે. સંતોષ ઉભે થતે આવે છે. પણ સ્ત્રી હૃદયની વ્યાકુળતા જતી નથી.
ગિરિધરનાગર એના પ્રભુ હતા, પતિ હતા, ગુરૂ હતા-સર્વસ્વ હતા. ચિતા બળી બળી રાખની ઢગલી રહે તે કલ્પના ધ્રુજાવનારી શીત
રાજસ્થાન, માળવા, ગુજરાત, કાઠીયાવાડ-એ એની સંચારઉપજાવનારી છે જ, પરંતુ યોગીને ઇષ્ટ થયું તેમાંથી ન રસ્તે ભૂમિ હતી. પરિણામે એની કવિતામાં એ બધા જ પ્રદેશની ભાષાના બને માટે ઉભે થયે છે. રોજ ભસ્મ લગાવનાર જોગીને આ વાદકિ અદા માલા ગયા છે. એ ઉપરાંત બીજા કોઈ પણ સતની ઢગલીની ભસ્મ લગાડવામાં કશું અંતરાય રૂ૫ નથી અને ભસ્મરૂપે "વાણી કરતાં મીરોની વાણીમાં પાછળના લોકોએ ઘણા કૅરકાર કર્યા પણ વિશુદ્ધ અને ચિરંજીવ થયેલી ગીનીને વેગીનો મેળાપ છે અને કેટલાક પદી તા બીજા જ નાના મોટા કવિઓએ મીરાંને
* નામે ચઢાવ્યા છે ! રૂપાતરથી અનંતકાળ માટે થઈ જાય છે. સદચારીના સૌભાગ્યમાં સમ
એનાં જીવનની વિગતો પણ આપણી પાસે વિશ્વાસપાત્ર ભાગી થવાને બહાને નવેસરથી પ્રાપ્ત કર્યાને “પ્રેમભક્તિને આનંદ છે. '
રૂપમાં નથી. આવી સ્થિતિમાં મીરાંના પદેના ભાવાર્થ વિષે હવે પગદંડી સમજવાની કે તે ભૂલાઈ જવાની ચિન્તા રહી જ નથી.
નિશ્ચયપૂર્વક કાંઈ પણ લખવું મુશ્કેલ છે. છતાં મીરાંની સાધના માયાના નાશનું સ્વરૂપ સિધ્ધ થતાં હવે પછી રાગનું પણ
અને એની અનુભૂતિ એટલી ઉત્કટ છે કે એની પાછળ ક૯પના બંધન બંનેમાંથી એકેયને નથી રહ્યું. ચિત્તવૃત્તિ આત્મસ્વરૂપમાં જ
દેડાવ્યા વગર રહેવાતું નથી. લય પામી ગઈ અને પ્રેમભક્તિને માગ વેગીને પણ સહાયક છે.
આ પ્રસ્તુત ભજનના જોગી '' કોણ છે એ આપણે જાણતાં . આ સઘળું પાર ઉતરે તે વિચક્ષણ ને સમર્થ પરમ શકિતમાન
નથી. આ ભજનમાં જે પ્રસંગ વર્ણવ્યા છે તે મીરાંએ પિતે 'ગરિધરની કૃપાથી જ ઉતરે અને તેની કૃપાથી જ જ્યોતિમાં તિ અનુભવ્યું છે કે પિતાની કાવ્યશક્તિથી ઉત્પન્ન કર્યો છે તે કહેવું '' સંપૂર્ણપણે મળી જાય એમ મીરાં લલકારી લલકારીને કહે છે. પણ મુશ્કેલ છે.
' પ્રેમભકિતએ આ યોજના મેગીને કહી બતાવી અને તેમ હમણાંજ એક નેહીએ આ ભજનની એક ગ્રામેફિન રેકર્ડ કહેતાં કહેતાં પણ પુનઃ પુનઃ પ્રાર્થના ચાલુ રહે છે કે આ મુજબ સંભળાવી અને સમજાવી. તેમાંનું પૂતિકા રેયનું સંગીત આ બને ત્યાં સુધી તું મત જા” અર્થાત્ વિખુટા ન પડ, વિખુટો ન પડે ! ભજન ઉપર અસાધારણું પ્રકાશ પાડે છે. '
'
SU1
| SR No. | 525932 |
| Book Title | Prabuddha Jivan - Prabuddha Jain 1947 Year 08 Ank 17 to 24 and Year 09 Ank 01 to 16 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Manilal Mokamchand Shah |
| Publisher | Mumbai Jain Yuvak Sangh |
| Publication Year | 1947 |
| Total Pages | 244 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India |
| File Size | 29 MB |