________________
રૂપ
સ્થળે પ્રશ્ન ઉઠે છે કે આમે ભાન અથવા આત્માનું ભાન તે શું ? શરીર કરતાં જૂ આત્મા છે એમ જડવાદીઓ સ્વીકારતા નથી. જડવાદ પ્રમાણે ભાન અને આત્મભાન જીવતાં શરીરમાં રહેલા જૂદાં જુદાં તરોનાં માયાવી ચિત્ર સમાન છે, આ તો દરેક ક્ષણે બદલાય છે અને તેમનું સ્થાન બીજાં તો લે છે. વળી જવાદ પ્રમાણે તે મનુષ્ય એ હાડકાં, સ્નાયુ અને જ્ઞાનતંતુની ગાંસડી સમાન છે.
આ તવાનું મુખ્ય કામ ઇન્ડિયજન્ય જ્ઞાન લાગણીઓ અને વૃત્તિઓ ને સંગ્રહ કરવાનું છે. જડવાદીઓ તે એટલે સુધી જણાવે છે કે મનયના શારીરની રચનામાં થતા માયાવી ફેરફાર જેને આમભાન કહેવામાં આવે છે, તે માની લીધેલા સત્ય સિવાય મનુય અને પ્રાણી વર્ગ વચ્ચે મોટા ભદ નથી. આવો વિચાર કરવો તે મનુષ્ય સ્થિતિ પામેલા છવામાનું અપમાન કરવા સમાન છે. જડવાદ પ્રમાણે મનુષ્યને મરણ શક્તિ સંભવી શો જ નહિ. દરેક ક્ષણે નવા દાખલ થતા પરમાણુઓ દશ વર્ષ ઉપર ત્યાં રહેલા અમુક પરમાણુઓએ શું કર્યું હતું, તે ક્યાંથી જાણી શકે, અને તેઓ ત્યાં નહતા, તે તેઓએ પણ શું કર્યું હતું તે શી રીતે તેમના જાણવામાં આવે ?
સર્વ સમયે શરીરમાં થતા અખંડિત ફેરફારમાં એશ્ય જાળવનાર તતવ શું છે, આ પ્રશ્નનો સંતોષકારક ખુલાશો જડવાદીઓ આપી શકતા નથી. આ તાવને આર્ય લાકે આમાં તરીકે પ્રતિપાદન કરે છે. જેને આપણે જીવતું પ્રાણી કહીએ છીએ તે દરેકને આત્મા અને શરીર હોય છે.
આ બન્નેને સંયોગ સરબતમાં પાણી અને ખાંડની માફક યાંત્રિક રીતે (mechanically ) થયો નથી. પણ આ બને તો એવી રીતે સંકલાયેલાં છે, કે તે એક બીજા ઉપર અદ્ભુત અસર કરે છે, અને એક બીજામાં મોટા ફેરફાર કરે છે. હિત દેશમાં કહ્યું છે કે –
आहारनिद्राभयमेथुनं च सामान्यमेतत्पशुभिर्नराणां । धर्मो हि तेषामधिकोविशेषो
અર્થ:-મનુષ્ય અને પ્રાણીવર્ગ આહાર, નિદ્રા, ભય અને મૈથુનને આ ધિન છે. આ બાબતમાં તેઓની સમાનતા રહેલી છે, પણ મનુષ્યનું ખાસ લક્ષણ એ છે કે તે ધર્મ આચરી શકે, જગતના આધ્યાત્મિક નિયમો ને સમજે, અનુભવ કરે અને વ્યવહારમાં મૂકી શકે. આ નિયમ તેને તેની દુ
