________________
wwwhvvvvvvvvvvvvvvv
પૂર્વભૂમિકા પ્રવૃત્તિ નથી કરતું, પણ તે પિતા પોતાના નાનામેટા જૂથ, દળ કે વર્ગ માટે કાંઈને કાંઈ કરે જ છે. આ એની એક રીતે ધર્મવૃત્તિ થઈ. પણ આ ધર્મવૃત્તિના મૂળમાં જાતિગત પરંપરાથી ચાલ્યો આવતે એક રૂઢ સંસ્કાર હોય છે. એની સાથે એમાં સમજણ કે વિવેકનું તત્વ વિકસ્યું નથી હોતું; એની શક્યતા પણ નથી હોતી, તેથી એ ધર્મવૃત્તિને ધર્મદષ્ટિની કાટિમાં મૂકી ન શકાય.
મનુષ્યપ્રાણુ જ એવું છે જેમાં ધર્મદષ્ટિનાં બીજે સ્વયંભૂ રીતે પડેલાં છે. એવાં બીજેમાં એની જ્ઞાન અને જિજ્ઞાસાવૃતિ, સંકલ્પ શક્તિ અને સારા-નરસાનો વિવેક કરવાની શકિત, તેમ જ ધ્યેયને સિદ્ધ કરવાનો પુરુષાર્થ, આ મુખ્ય છે. મિનુષ્ય જેટલું ભૂતકાળનું સ્મરણ અન્ય કોઈ પ્રાણમાં નથી. એના જેટલા ભૂતકાળને વારસો સાચવવાની અને આગલી પેઢીઓને એ વારા વધારા સાથે આપવાની કળા પણ કઈમાં નથી. તે એકવાર કાંઈ પણ કરવાને સંકલ્પ કરે છે તે તેને સાથે જ છે, અને પિતાના નિર્ણને પણ, ભૂલ જણાતાં, બદલે અને સુધારે છે. એના પુરુષાર્થની તે કઈ સીમા જ નથી. તે અનેક નવાનવાં ક્ષેત્રોને ખેળે અને ખેડે છે. મનુષ્યજાતની આ શકિત તે જ તેની ધર્મદષ્ટિ છે.
પરંતુ મનુષ્યજાતિમાં અત્યારે ધર્મદષ્ટિના વિકાસની જે ભૂમિકા જણાય છે તે એકાએક સિદ્ધ થઈ નથી. આને સાક્ષી ઈતિહાસ છે. એડવર્ડ કે નામના વિદ્વાને ધર્મવિકાસની ભૂમિકાઓને નિર્દેશ ટૂંકમાં આ રીતે કર્યો છે : We look out before we look in, and we look in before we look up ડૉ. આનંદશંકર ધ્રુવે એનું ગુજરાતી આ રીતે કર્યું છે : “પ્રથમ બહિર્દષ્ટિ, પછી અન્તર્દષ્ટિ અને છેવટે ઊર્ધ્વદષ્ટિ, પ્રથમ ઈશ્વરનું દર્શન બાહ્ય સૃષ્ટિમાં થાય, પછી અન્તરઆત્મામાં (કર્તવ્યનું ભાન વગેરેમાં) થાય અને છેવટે ઉભયની એકતામાં થાય.” જૈન પરિભાષામાં એને બહિરાત્મા, અન્તરાત્મા અને પરમાત્માની અવસ્થા કહી શકાય.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
