________________
પૂર્વ ભૂમિકા
[૩] ધનું બીજ
ધર્મનું ખીજ શું છે, અને એનુ પ્રારંભિક સ્વરૂપ શું છે? આપણે સૌ અનુભવ કરીએ છીએ કે આપણામાં જિજીવિષા છે, જિજીવિષા કેવળ મનુષ્ય કે પશુ-પક્ષી સુધી જ મર્યાદિત નથી; એ તો ઝીણામાં ઝીણા કીટ, પતંગ અને બેક્ટેરિયા જેવા જંતુઓમાં પણ છે. જિજીવિષાના ગર્ભમાં જ સુખતી જ્ઞાત-અજ્ઞાત અભિલાષા અનિવાર્ય રીતે રહેલી છે. જ્યાં સુખની અભિલાષા છે ત્યાં પ્રતિકૂળ વેદના કે દુ:ખથી ખેંચવાની વૃત્તિ જરૂર હૈાય છે. આ જિવિષા, સુખની અભિલાષા અને દુઃખના પ્રતિકારની ઇચ્છામાં જ ધર્મનું બીજ રહેલું છે.
કાઈ નાનું કે મોટુ પ્રાણી એકલુ પોતામાં જ જીવવા ઇચ્છે તો જીવી ન શકે, અને એવું જીવન વિતાવી પણ ન શકે. એને પાતાના નાનામેટા સાતીય જૂથને આશ્રય લીધા વિના ચેન નથી પડતું. જેવી રીતે એ પેાતાના જૂથમાં રહીને એના આશ્રયે સુખનો અનુભવ કરે છે, એવી જ રીતે, વખત આળ્યે, પેાતાના જૂથની બીજી વ્યક્તિને પાતાથી બનતી મદદ આપીને પણ એ સુખને અનુભવ કરે છે. કીડી, ભમરા અને ઊધઈ જેવા ક્ષુદ્ર જંતુઓનુ વૈજ્ઞાનિક નિરીક્ષણ કરનારાએએ આવી વસ્તુસ્થિતિનું વિસ્તારથી વર્ણન કર્યું છે. આટલી ઝીણુવટમાં નહી' ઊતરનાર સામાન્ય નિરીક્ષકા પશુ પક્ષીઓ અને વાંદરા જેવાં પ્રાણીઓ ઉપરથી જોઈ શકે છે કે પોપટ, મેના, કાગડા વગેરે પક્ષીઓ કેવળ પેાતાનાં સંતાને માટે જ નહીં, બલ્કે પોતાની જાતિના જૂથ ઉપરના સંકટને સમયે પણ એનું નિવારણ કરવા માટે કેવા જીવસટાસટના પ્રયત્ન કરે છે, અને પોતાના જૂથને આશ્રય લેવાનું કેવી રીતે પસદ કરે છે! કાઈ વાંદરાના બચ્ચાને પકડી લઈ એ, અને પછી જોઈ એ કે કેવળ એની મા જ નહીં પણ એ જૂથનાં નાનાં-મોટાં બધાં વાંદરાં એને બચાવવાના કેવા પ્રયત્ન કરે છે! એ જ રીતે પકડા
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
