Shaktayanacharya Vyakaranam

SR No.: 090412
Original Sutra Author: Shaktayanacharya
Author: Shambhunath Tripathi
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Publication Year: 1971
Total Pages: 487
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 14 MB

Page 312

अ. ३ पा. ४ सू. ८६-९१ ]
अमोधवृत्तिसहितम्
कुत्सितापाते ||३||६|| कुत्सितं हितम् । मल्पं महत्प्रतियोगि वज्ञावं प्रकृत्युगातपव्यतिरेकेण केनचित्स्वत्यादिना धर्मेणाज्ञातम् । अन्यथायोगात् । एतदुपाधिके वर्तमानाद्ययायोगंकवादयः प्रत्यया भवन्ति । कुत्सितः अरुषः अज्ञातो वा अश्वः अश्वकः । गर्दभकः । घृतकम् । तैलम् | पचतकि जल्पतकि । सर्वके । विवके । उच्च नीचकैः । तुष्णीका फुल्तिकः । अल्पकः । अज्ञातकः । कुत्सितादीनां भेदोपपत्तेः । कुत्तादिभ्यः कुत्सितादी च प्रत्ययः । राधकः पूर्णकः । मूद्रकः इति संज्ञायां कुत्सायोगात् । कुस्थित इत्येत्र कः | व्यापकेन नाम त्वं परितः । याज्ञिक्यकेन नाम त्वं गति इत्येव क्षेत्रमा कुसिलमंत्र | नानाप्
३११
अनुकम्पातनीत्योः ||३|४|| अनुरुप काराप्रेाम्युपपत्तिरनुग्रहस्तस्य नीतिस्तन्नोतिः । अनुकम्पायुक्ता नीतिरित्यर्थः । नीतिः सामादिप्रयोगः । तानुकम्पादन एव न दण्डवोरनु कम्पायमोगा | अनुकम्पयमनुकम्पायुक्तायां च नोतो गम्यमानायां यथायोगं कवाश्यः प्रत्यया भवन्ति । अनुकम्पा ती प्रतक्ष वेदितव्यः । पुषकः । वत्सवः बालकः । बुभुक्षितकः । ज्वरितः । पचतकि | जल्पत के । स्वशिक्षक अनुकम्पमान एवं प्रयुङ्क्ते तो उसके उपा कर्दमकेन। सिधिः योष्ठि हून्त से तिलकाः । ह् त गुडकाः । तते धानकाः । एक अपार्क पालेरनुकम्प्यमानादः स्यात् । नान्यस्मादुत्सङ्गादेः तथा गया स्वादिति तन्नोतिग्रहणम् ।
घ
हो नृनाम्नोऽजातेष्टवेला वा ||३|४|| बहनी तृना मनुष्यामधेया इन इत्येते प्रत्यास अनुकरणायां गम्यमानायाम् | अज्ञातेः न चेहरा शब्दो जातियत् । अनुकम्पितो देवता देविकः । देवियः देविलः । देववत्तक । जिनिक: । जिविला । जितियः । दितः बह्वच इति किम् ? नामकः । कः । नून इति किंग ? सुशोनकः । शोमामुरा । यहां किम् ? अनुकम्पती देवतो तो देवदत्तकः । नामग्रहणं किम् ? कुमारकः । भद्रबाहुकः । विशेषणमेतन्नाम 1 अजातेरिति किम् महिषकः । वराहकः । शरभः । शुकरकः । गर्दभकः । एतं जातिवन्धन मनुष्या न नामनि । केचिदजातेरिति प्रामिको निषेधः । व्यानिलः । सिंहिल इत्यपि हि दृश्यते इत्याङ्गः वाग्रहणं कवजर्थम् ।
बुजदी चोपाधेः ||३|११८६॥ बह्ननो नृनाम्नोऽजाते रूप इत्येवमादेश दइत्येती बेलारच प्रत्यया भवन्ति अनुकम्पायम् ठानुकम्पित उपेन्द्रदत्तः उपकः । उपद: उतिकः 1 उपियः । पिल | उपेन्द्रदत्तकः । चश्चकारः सामान्यग्रहणार्थः ।
उकोऽचो लुक् प्रकृत्या च ||३||६० ॥ उगन्तात्परस्यानुकम्यायामजादेः प्रत्ययस्याग्भवति । तच्चोमन्तं दाव्यरूपं प्रकृत्या भवति न विकारापद्यते । वायुदत्तको वालुकः । वायुषः । वायुः । गुरुः । गुरुणः । गुरुलः । भातृ । गादिः शिवः । वितृलः । प्रकृतिभावा भवन्ति । यदुवं प्रयोगादे हसति माति कादिवशी भवति किम् ? देविकः । देवियः । देविलः । पाजिक वाजियः । वाजिलः । अनि किम् ?
I
बाहुकः ।
श्वच्युत्तरपदस्य कन् ॥ ३२४|११|| नान्न
तन्
प्रत्ययीभवात । कद्रादीनामपवादः । अनुकम्पायां देवदत्तः देवः । अनुकम्पितो देवः देवकः | जिनकः । देवदत्ता देवी 1 जिनदत्ता । जिना | अनुकम्पिता देवो देवा । जिनका । उत्तरपदस्येति किम् ? देवता । दत्ता | अतुकम्पिता दत्तः दत्तिका कार भावार्थ: । नकार: इच्छा पुंसो निकोति पशसाथ कपि तस्यादिति धन्वचनम् ।
१. काय क०स० १२. ०००। ३. कि० न० वि०२. स्फटा ० ० | ५. उदा मनुष्यनामानि च ६० ४० ।