Page Text
________________
પ્રાચીન શિક્ષા-પ્રણાલી મસ્તિષ્ક મેં પદાર્થો કા સંચય કરે તથા ઉસમેં બુદ્ધિ-શક્તિ કો જાગૃત કરે.
ઇસ નિર્વચન મેં શિક્ષા કે તીન વિભાગ દર્શાએ હૈ -(૧) આચારશિક્ષા, (૨) અર્થ શિક્ષા ઔર (૩) બુદ્ધિશક્તિ કા જાગરણુ. ભારત કી વર્તમાન શિક્ષાપ્રણાલી મેં શિક્ષા કે ઈને તીન વિભાગે મેં સે કેવલ એક વિભાગ પર હી અધિક બલ હૈ ઔર વહ હૈ “અર્થશિક્ષા”. અધ્યાપક કી યહ ઇચ્છા કિ વિદ્યાથીએ કે મસ્તિષ્ક મેં સંખ્યા કી દૃષ્ટિ સે અધિક અર્થે અર્થાત પદાર્થો કા બેધ ભર દિયા જાય– “અર્થ શિક્ષા” કહલાતી હૈ. વર્તમાન અંગ્રેજી ઢંગ કે ચલે હુએ ભારતીય સ્કૂલે કી વિશેષતયા તથા કલિ કી સામાન્યતયા યહી અવસ્થા હૈ. ઇન સંસ્થાઓ મેં વિદ્યાર્થી કે મસ્તિષ્ક કે “લંબર રૂમ” અર્થાત કબાડિયે કી દુકાન બનાને પર જિતના જોર દિયા જાતા હૈ ઉસકી શતાંશ જેર ભી વિદ્યાથી ચે કે “શ્રેષ્ઠ મનુષ્ય” બનાને મેં નહીં દિયા જાતા. પરંતુ ભારતીય શિક્ષાપ્રણાલી કા યહ હાલ ન થા. ભારતીય શિક્ષાપ્રણાલી મેં શિક્ષા કા ઉદ્દેશ્ય થા “પૂર્ણ મનુષ્યત્વ”. ઇસી લિયે ભારત કે આચાર્ય, શિક્ષા કે તીન વિભાગે કે ઉપાધ્યાય સમઝ જાતે થે, જિનમેં પહલા વિભાગ થા “આચારશિક્ષણ”. આચાર કે બિના પદાર્થધ અતિહાનિકારક છે. આચાર, જીવન-પુષ્પ કા ઉત્તમ સુગંધ હૈ ઔર સુખે દેહ-વૃક્ષ કા સુંદર પુષ્પશૃંગાર હૈ. વર્તમાન યુગ મેં આચાર-શિક્ષણ કે અભાવ કે સાથ જો પદાર્થ બોધ પર જોર દિયા જાતા હૈ-ઇસકા હી યહ પરિણામ હૈ કિ સંસાર મેં અશાન્તિ કા રાજ્ય દિદિન અધિક હે રહા હૈ. ચાહીએ તે યહ થા કિ વિજ્ઞાન કી ઉન્નતિ કે સાથ સાથ મનુષ્ય કે દુઃખનિવારણ કે અધિક અન્વેષણ કિયા જાતા; પરંતુ વર્તમાન યુગ મેં ઈસસે ઉલટા હૈ રહા હૈ. વર્તમાન યુગ મેં વિજ્ઞાન હી દુ:ખ કા ઉગ્ર કારણ બન રહા હૈ. વિજ્ઞાન કી ઉન્નતિ કા પ્રાગ મનુષ્ય કે દુઃખનિવારણ કે લિયે નહીં હો રહા, અપિતુ ઇસકા પ્રયોગ ઉન દુઃખું કે અધિક બઢાને મેં હો રહા હૈ. ઇસકા યહી કારણ હૈ કિ વર્તમાન સમય મેં “અર્થીશિક્ષા” કે સાથ “આચારશિક્ષા” પર બલ નહીં દિયા જાતા. આચાર-શિક્ષણ કે ઇસ રહસ્ય કે જાન કર હી મનુ મહારાજ ને “બ્રહ્મચર્યાશ્રમ મેં પ્રવિષ્ટ હેતે હુએ બાલક કે પહલે ક્યા શિક્ષા ની ચાહિએ” ઇસ સંબંધ મેં નિમ્નલિખિત એક લેક લિખા હૈ - " उपनीय गुरुः शिष्यं शिक्षयच्छौचमादितः । आचारमग्निकाय च संध्योपासनमेव च ॥"
ઈસકા અર્થ યહ હૈ કિ શિષ્ય કા ઉપનયન સંસ્કાર કરને કે પશ્ચાત ગુરુ ઉસે આરંભ મેં શુદ્ધિ કા પાઠ પઢાવે. તદનંતર સદાચાર, અગ્નિહોત્ર તથા સંપાસન કા ઉપદેશ દે.
ઇસ શ્લોક મેં “અર્થશિક્ષા” ઔર “બુદ્ધિ કે જારણ” કા વર્ણન નહીં કિયા. શિક્ષા કે ઇન દે પ્રકારે કા સ્થાન શુદ્ધિ, સદાચાર, અગ્નિહોત્ર ઔર સંધ્યોપાસન કે શિક્ષણ કે પશ્ચાત કા હૈ.
શુદ્ધિ મેં, રહન સહન કે સ્થાન વસ્ત્રો, શરીર ઔર ઇ િકે સાફ રખના શામીલ હૈ. ઈસ શુદ્ધિ કે ઉપદેશ કે પશ્ચાત સદાચારશિક્ષણ કા આરંભ હોતા હૈ. સદાચારશિક્ષણ કે ભી દો વિભાગ હૈ. એક તો “વ્યવહાર-શિક્ષણ” જિસે કિ શિષ્ટાચાર ય સભ્યતા કહતે હૈ, ઔર દૂસરા “દદ્રિયનિગ્રહ” જિસમેં કિ સત્ય, અહિંસા, બ્રહ્મચર્ય, તપ આદિ યમ-નિયમ સંમિલિત હં. જબ યહ દેખ લિયા જાય કિ શિષ્ય અબ શુદ્ધિ કી કસૌટી પર પૂરા ઉતર આયા હૈ, તબ ઉસે સદાચાર કા ઉપદેશ દેના ચાહીએ. દસ સદાચાર કે શિક્ષણ મેં પ્રથમ શિષ્ટાચાર પર બલ દેના ચાહીએ ઔર તત્પશ્ચાત યમ-નિયમ કે આચરણ પર. શુદ્ધિ ઔર સદાચાર કે શિક્ષણ કે પશ્ચાત અગ્નિહોત્ર કે નિયમનદ્વારા સ્કૂલ નિયમો કા અભ્યાસ કરા કર પુનઃ શનૈઃ શનૈઃ સંધ્યાપાસન કે સમ વિષય તથા અંતર્ધાન કા બોધ કરાના ચાહિયે. ઇસ પ્રકાર મનુ મહારાજ કે મત કે અનુસાર શિષ્ય કે પ્રતિ શુદ્ધિ, સદાચાર, ધર્મ કે સ્થૂલ તથા સૂમ નિયમે કા ઉપદેશ દેના હી આચાર શિક્ષા હૈ. ઇસ આચારશિક્ષા કે પશ્ચાત ભારતીય શિક્ષાપ્રણાલી મેં “અર્થશિક્ષા” કા પ્રારંભ હેતા થા. ઈસ અર્થશિક્ષા મેં વ્યાકરણ, સાહિત્ય, શિલ્પ, જ્યોતિષ, ગણિત આદિ વિષયે કા પરિજ્ઞાન કરાયા જાતા થા. આચારશિક્ષા કે દઢ આધાર પર ખડા કિયા ગયા અર્થશિક્ષા કા યહ પ્રાસાદ અત્યંત સુખકારી તથા હિતકારી હુઆ કરતા થા. ઈસ અર્થ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
| SR No. | 034612 |
| Book Title | Shubh Sangraha Part 03 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Bhikshu Akhandanand |
| Publisher | Sastu Sahityavardhak Karyalay |
| Publication Year | 1928 |
| Total Pages | 432 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 25 MB |