________________
(ર) ધૂમ દોષ: નીરસ અથવા અમનોજ્ઞ આહાર કરતાં ક્રોધથી ખિન્ન થઈને દાતાની કે વસ્તુની નિંદા કરવી તે ધૂમ દોષ છે. દ્વેષભાવથી કે વિષમ પરિણામોથી અભિભૂત થતાં સંયમ સાધક આત્માના જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર સધૂમકાષ્ઠની જેમ કલુષિત થઈ જાય છે. તેથી તેને ધૂમ દોષ કહે છે.
(૩) સંયોજના દોષ : આહારને સ્વાદિષ્ટ અને રોચક બનાવવા માટે રસ લોલુપતાવશ બે દ્રવ્યનો સંયોગ કરવો. જેમ કે સ્વાદ વૃદ્ધિ માટે મીઠું વગેરે ઉપરથી નાંખવું તે સંયોજના દોષ છે. સ્વાદ વૃત્તિ વિના સ્વાભાવિક રીતે શાક રોટલી વગેરે બે દ્રવ્યનો સંયોગ કરીને આહાર કરવાની સહજ માનવ પદ્ધતિથી આહાર કરવો અથવા સ્વાધ્ય નિમિત્તે બે પદાર્થનો સંયોગ કરવો, તે સંયોજના દોષ નથી.
(૪) અપ્રમાણ દોષ : શાસ્ત્રોક્ત પ્રમાણથી અર્થાત્ ૩ર કવલથી અધિક આહાર કરવો તેને અપ્રમાણ દોષ કહે છે. કવલના માપ માટે પ્રતોમાં ગુડી મંડળ શબ્દ પ્રયોગ ઉપલબ્ધ છે. પ્રત્યેક વ્યક્તિનું આહારનું પ્રમાણ ભિન્ન ભિન્ન હોય છે; તેનું પરિમાણ કોઈ પણ પદાર્થથી નિશ્ચિત કરવું યોગ્ય ન ગણાય. તેમ છતાં ઉપલબ્ધ આ શબ્દના વ્યાખ્યાકારોએ વૈકલ્પિક અનેક અર્થ કરીને સમજાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. યથા(૧) પોતાના પ્રતિદિન ગ્રહણ કરાતાં આહારના બત્રીસમા ભાગને એક કવલ કહે છે. (ર) અશુચિમય આ શરીર જ કુકુટી છે. તે શરીરરૂપ કુકુટીના અવયવરૂપ મુખને કુકુટી અંડક કહે છે. (૩) જેટલો આહારપિંડ મુખમાં મૂકતાં મુખ વિકૃત ન થાય તેટલા આહારપિંડને એક કવલ કહે છે. તેને કુફ્ફટી અંડક પ્રમાણ આહાર કહેવામાં આવે છે. (૪) કુકડીના ઈંડા જેવડો એક કવલ હોય; આ પણ એક અર્થવિકલ્પ છે.
નિષ્કર્ષ : સ્વસ્થ અને સભ્ય વ્યક્તિનો પ્રમાણોપેત આહાર ૩ર કવલ પ્રમાણ હોય છે. તેનાથી અધિક આહાર કરવો અપ્રમાણ દોષ છે અને તેનાથી ન્યૂન આહાર કરવો તે ઊણોદરી તપ છે.
૧૮૪
