________________
શતક–૫ : ઉદ્દેશક–૮ નિગ્રંથ
અપ્રદેશ–સપ્રદેશ :
દ્રવ્યની અપેક્ષા પરમાણુ, ક્ષેત્રની અપેક્ષા એક પ્રદેશાવગાઢ પુદ્ગલ, કાલની અપેક્ષા એક સમય સ્થિતિક પુદ્ગલ અને ભાવની અપેક્ષા એક ગુણ વર્ણાદિવાળા પુદ્ગલ અપ્રદેશ કહેવાય છે. બે થી અનંત પ્રદેશી કંધ, બે થી અસંખ્યાત પ્રદેશાવગાઢ પુદ્ગલ, બે થીઅસંખ્યાત સમય સ્થિતિકપુદ્ગલ અને બે ગુણથી અનંતગુણ વર્ણાદિવાળા પુદ્ગલ સપ્રદેશ કહેવાય છે.
સપ્રદેશી અપ્રદેશી પુદ્ગલોનો પરસ્પર સંબંધ :
(૧) દ્રવ્યથી અપ્રદેશ : જે પુદ્ગલો દ્રવ્યથી અપ્રદેશ (પરમાણુરૂપ) હોય છે - (૧) તે પુદ્ગલ ક્ષેત્રથી એક પ્રદેશાવગાઢ હોવાથી નિશ્ચિત રૂપે અપ્રદેશ છે; (ર) કાલથી તે પુદ્ગલ જો એક સમયની સ્થિતિવાળા હોય તો અપ્રદેશ અને જો અનેક સમયની સ્થિતિવાળા હોય તો સપ્રદેશ છે; (૩) તે જ રીતે ભાવથી એક ગુણ કાળા આદિ હોય તો અપ્રદેશ અને અનેક ગુણ કાળા આદિ હોય તો તે સપ્રદેશ છે.
(ર) ક્ષેત્રથી અપ્રદેશ : જે પુદ્ગલ ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અપ્રદેશ (એક પ્રદેશાવગાઢ) હોય છે (૧) તે દ્રવ્યથી કદાચિત્ સપ્રદેશ અને કદાચિત્ અપ્રદેશ હોય. અર્થાત્ જો એક આકાશ પ્રદેશ પર પરમાણુ સ્થિત હોય તો તે દ્રવ્યથી અપ્રદેશ છે અને જો એક આકાશ પ્રદેશ પર દ્વિપ્રદેશી આદિ અનંતપ્રદેશી કંધ સ્થિત હોય તો તે દ્રવ્યથી સપ્રદેશ છે. (ર) જે પુદ્ગલ ક્ષેત્રથી અપ્રદેશ છે તે કાલથી કદાચિત્ અપ્રદેશ અને કદાચિત્ સપ્રદેશ હોય છે. જેમ કે એક પ્રદેશાવગાઢ પુદ્ગલ એક સમયની સ્થિતિવાળા હોય, તો કાલાપેક્ષયા અપ્રદેશ
૧૪૧
